Bhagavad Gita: Chapter 3

Bhagavad Gita: Chapter 3

कर्म—योग
(The Yoga of Action)

Sages performing Yajna as a part of their Karma

अर्जुन उवाच:

ज्यायसी चेत्कर्मणस्ते मता बुद्धिर्जनार्दन ।
तत्किं कर्मणि घोरे मां नियोजयसि केशव ।।१।।

कर्मभन्दा महान् ज्ञान, मान्नुहुन्छ हजूर नै ।
यो घोर कर्ममै फेरी, किन ठेल्ने मलाई चैँ ।।१।।

If it be thought by You that knowledge is superior to action, O Krishna, why then, O Kesava, do You ask me to engage in this terrible action?

व्यामिश्रेणेव वाक्येन बुद्धिं मोहयसीव मे ।
तदेकं वद निश्चित्य येन श्रेयोऽहमाप्नुयाम् ।।२।।

दोधारे वाक्यले मेरो, बुद्धि मोहित पार्दियो ।
यौटै निश्चित आज्ञाहोस्, मेरो हुन्छ जसमा भलो ।।२।।

With these apparently perplexing words, You confuse, as it were, my understanding. Therefore, tell me that one way for certain by which I may attain bliss.

श्री भगवानुवाच:

लोकेऽस्मिन्द्विविधा निष्ठा पुरा प्रोक्ता मयानघ ।
ज्ञानयोगेन सांख्यानां कर्मयोगेन योगिनाम् ।।३।।

लोकमा छन् दुई बाटा, पहिले नै भनिसकेँ ।
सांख्यको ज्ञानयोगैले, योगीको कर्मयोगले ।।३।।

In this world, there is a twofold path, as I said before, O sinless one, the path of knowledge of the Sankhyas and the path of action of the Yogis.

न कर्मणामनारम्भान्नैष्कर्म्यं पुरुषोऽश्नुते ।
न च संन्यसनादेव सिद्धिं समधिगच्छति ।।४।।

मान्छे कर्म न गर्दा नै, न त निष्कर्म बन्दछ ।
न फेरी कर्म छोड्दा नै, सिद्धि ऊ प्राप्त गर्दछ ।।४।।

Not by the non-performance of actions does man reach actionless, nor by mere renunciation does he attain to perfection.

न हि कश्चित्क्षणमपि जातु तिष्ठत्यकर्मकृत् ।
कार्यते ह्यवशः कर्म सर्वः प्रकृतिजैर्गुणैः ।।५।।

रहन्न कहिल्यै कोही, बिना कर्म क्षणै पनि ।
प्राकृत गुणका वश्य, गर्छन् मानिस कर्म ती ।।५।।

Verily none can ever remain for even a moment without performing action, for, everyone is made to act helplessly indeed by the qualities born of Nature.

कर्मेन्द्रियाणि संयम्य य आस्ते मनसा स्मरन् ।
इन्द्रियार्थान्विमूढात्मा मिथ्याचारः स उच्यते ।।६।।

रोकी कर्मेन्द्रियै मूर्ख, मनले जो चिताउँछ ।
भोग इन्द्रियका; त्यो त, मिथ्याचारी भनाउँछ ।।६।।

He who, restraining the organs of action, sits thinking of the sense-objects in mind, he, of deluded understanding, is called a hypocrite.

यस्त्विन्द्रियाणि मनसा नियम्यारभतेऽर्जुन ।
कर्मेन्द्रियैः कर्मयोगमसक्तः स विशिष्यते ।।७।।

जो इन्द्रिय मनैबाट—रोकी कर्मेन्द्रियादिले ।
गर्छ असक्त भै कर्म, त्यही श्रेष्ठ छ पार्थ हे ! ।।७।।

But whosoever, controlling the senses by the mind, O Arjuna, engages himself in Karma Yoga with the organs of action, without attachment, he excels.

नियतं कुरु कर्म त्वं कर्म ज्यायो ह्यकर्मणः ।
शरीरयात्रापि च ते न प्रसिद्ध्येदकर्मणः ।।८।।

तोकिएका गरोस् कर्म, राम्रो हो कर्म गर्नु त ।
देहनिर्वाह चल्दैन, बिना कर्म धनञ्जय ! ।।८।।

So, do you perform your bounden duty, for action is superior to inaction. And even the maintenance of the body would not be possible for one by inaction.

यज्ञार्थात्कर्मणोऽन्यत्र लोकोऽयं कर्मबन्धनः ।
तदर्थं कर्म कौन्तेय मुक्तसङ्गः समाचर ।।९।।

यज्ञ—कर्म न भै अर्को, कर्म हो बन्धनै यहाँ ।
त्यसैले फल त्यागेर, लाग कौन्तेय ! कर्ममा ।।९।।

The world is bound by actions other than those performed for the sake of sacrifice. Do you, therefore, O son of Kunti, perform action for that sake (for sacrifice) alone, free from attachment.
[Note: If anyone does actions for the sake of Lord, he is not bound.]

सहयज्ञाः प्रजाः सृष्ट्वा पुरोवाच प्रजापतिः ।
अनेन प्रसविष्यध्वमेष वोऽस्त्विष्टकामधुक् ।।१०।।

यज्ञसाथ प्रजा रच्दै, ब्रह्माले भन्नु भो अघि ।
“यैद्वारा वृद्धि होस् तिम्रो, कामधेनु बनोस् यही” ।।१०।।

The Creator, having in the beginning of creation created mankind together with sacrifice, said: “By this shall you propagate; let this be the milch-cow of your desires (the cow which yields the desired objects)”.

देवान्भावयतानेन ते देवा भावयन्तु वः ।
परस्परं भावयन्तः श्रेयः परमवाप्स्यथ ।।११।।

योद्वारा देवता मान, उनी तिमीहरुकन—
मानून्; दुवै थरीको नै, होस् कल्याण परस्पर ।।११।।

With this do you nourish the gods, and may the gods nourish you. Thus nourishing one another, you shall attain to the highest good.

इष्टान्भोगान्हि वो देवा दास्यन्ते यज्ञभाविताः ।
तैर्दत्तानप्रदायैभ्यो यो भुङ्क्ते स्तेन एव सः ।।१२।।

यज्ञपूजित ती देव, इष्ट भोग दिनन् यहीँ ।
उन्लाई नदिई खाने, चोर हो त्यो सरासरी ।।१२।।

The gods, nourished by the sacrifice, will give you the desired objects. So, he who enjoys the objects given by the gods without offering (in return) to them, is verily a thief.

यज्ञशिष्टाशिनः सन्तो मुच्यन्ते सर्वकिल्बिषैः ।
भुञ्जते ते त्वघं पापा ये पचन्त्यात्मकारणात् ।।१३।।

बन्छन् निष्पाप ती सन्त, यज्ञको शेष पाउने ।
ती पापी पाप नै खान्छन्, आफ्ना लागि पकाउने ।।१३।।

The righteous, who eat of the remnants of the sacrifice, are freed from all sins. But those sinful ones who cook food (only) for their own sake, verily eat sin.

अन्नाद्भवन्ति भूतानि पर्जन्यादन्नसम्भवः ।
यज्ञाद्भवति पर्जन्यो यज्ञः कर्मसमुद्भवः ।।१४।।

अन्नले बन्दछन् प्राणी, वर्षाले अन्न बन्दछ ।
यज्ञले हुन्छ त्यो वर्षा, कर्मले यज्ञ चल्दछ ।।१४।।

From food come forth beings, and from rain food is produced; from sacrifice arises rain, and sacrifice is born of action.

कर्म ब्रह्मोद्भवं विद्धि ब्रह्माक्षरसमुद्भवम् ।
तस्मात्सर्वगतं ब्रह्म नित्यं यज्ञे प्रतिष्ठितम् ।।१५।।

वेदले बन्छ त्यो कर्म, वेद अक्षर ब्रह्मले ।
त्यसैले व्यापक ब्रह्म, यज्ञमा छन् सदा सखे ! ।।१५।।

Know you that action comes from Vedas (Brahma), and Brahma proceeds from the Imperishable. Therefore, the all-pervading (Brahma) ever rests in sacrifice.

एवं प्रवर्तितं चक्रं नानुवर्तयतीह यः ।
अघायुरिन्द्रियारामो मोघं पार्थ स जीवति ।।१६।।

यहाँ यो चक्रमा पार्थ ! चल्दैन जुन मानिस ।
सुख इन्द्रिय भोगी त्यो, पापायु व्यर्थ बाँच्दछ ।।१६।।

He who does not follow the wheel (Vedas) certainly leads a life full of sin. Living only for the satisfaction of the senses, such a person lives in vain, O Arjuna!

यस्त्वात्मरतिरेव स्यादात्मतृप्तश्च मानवः ।
आत्मन्येव च सन्तुष्टस्तस्य कार्यं न विद्यते ।।१७।।

तर जो आत्मआनन्दी, तृप्त भै आत्ममै अनि ।
सन्तुष्ट आत्ममै जो छ, उसको कर्म छैन नि ।।१७।।

But for that man who rejoices only in the Self, who is satisfied in the Self, who is content in the Self alone, verily there is nothing to do.

नैव तस्य कृतेनार्थो नाकृतेनेह कश्चन ।
न चास्य सर्वभूतेषु कश्चिदर्थव्यपाश्रयः ।।१८।।

त्यागोस् कि वा गरोस् कर्म, त्यसले यस लोकमा ।
अर्थ छैन कुनै; ऊ छ, निःस्वार्थ सब भूतमा ।।१८।।

For him there is no interest whatsoever in what is done or what is not done; nor does he depend on any being for any object.

तस्मादसक्तः सततं कार्यं कर्म समाचर ।
असक्तो ह्याचरन्कर्म परमाप्नोति पूरुषः ।।१९।।

त्यसैले भै अनासक्त, गर कर्म निरन्तर ।
यसरी कर्म गर्दामा, मिल्दछन् परमेश्वर ।।१९।।

Therefore, without attachment, do you always perform action which should be done; for, by performing action without attachment man reaches the Supreme.

कर्मणैव हि संसिद्धिमास्थिता जनकादयः ।
लोकसंग्रहमेवापि संपश्यन्कर्तुमर्हसि ।।२०।।

जनकादि गरी कर्म, पुगे परमसिद्धिमा ।
लोकाचार पनि हेर्दै, गर्नु पर्दछ कर्म ता ।।२०।।

Janaka and others attained perfection verily by action only. Even with a view to the protection of the masses, you should perform action.

यद्यदाचरति श्रेष्ठस्तत्तदेवेतरो जनः ।
स यत्प्रमाणं कुरुते लोकस्तदनुवर्तते ।।२१।।

जे जे गर्छ ठुलो मान्छे, अर्को गर्छ त्यही त्यही ।
जे प्रमाणीत उ गर्छ, गर्छ मानिसले त्यही ।।२१।।

Whatsoever a great man does, that other men also do; whatever he sets up as the standard, that the world follows.

न मे पार्थास्ति कर्तव्यं त्रिषु लोकेषु किञ्चन ।
नानवाप्तमवाप्तव्यं वर्त एव च कर्मणि ।।२२।।

मेरो कर्तव्य हे पार्थ ! केही छैन त्रिलोकमा ।
पाउनु पनि केही छैन, तथापि गर्छु कर्म ता ।।२२।।

There is nothing in the three worlds, O Arjuna, that should be done by Me, nor is there anything unattained that should be attained; yet I engage Myself in action.

यदि ह्यहं न वर्तेयं जातु कर्मण्यतन्द्रितः ।
मम वर्त्मानुवर्तन्ते मनुष्याः पार्थ सर्वशः ।।२३।।

सतर्क भै कतै मैले, कर्मै नगर्नु हो भने ।
मेरै सिको गरी पार्थ ! छोड्छन् कर्म मनुष्यले ।।२३।।

For, should I not ever engage Myself carefully in action, men would in every way follow My path, O Arjuna!

उत्सीदेयुरिमे लोका न कुर्यां कर्म चेदहम् ।
सङ्करस्य च कर्ता स्यामुपहन्यामिमाः प्रजाः ।।२४।।

यी सबै लोक नासिन्छन्, छोडौँ म यदि कर्म त ।
बन्नेछु यी प्रजाघाती, वर्णसंकरकारक ।।२४।।

These worlds would perish if I did not perform action. I would be the author of confusion of castes and destruction of these beings.

सक्ताः कर्मण्यविद्वांसो यथा कुर्वन्ति भारत ।
कुर्याद्विद्वांस्तथासक्तश्चिकीर्षुर्लोकसंग्रहम् ।।२५।।

कर्मासक्तहरु गर्छन्, जस्ता कर्म त्यसै गरी ।
असक्त भै गरोस् ज्ञानी, लोकखातिर कर्म ती ।।२५।।

As the ignorant men act from attachment to action, O Bharata (Arjuna), so should the wise act without attachment, wishing the welfare of the world.

न बुद्धिभेदं जनयेदज्ञानां कर्मसङ्गिनाम् ।
जोषयेत्सर्वकर्माणि विद्वान् युक्तः समाचरन् ।।२६।।

अज्ञानी कर्मवादीका, न पारोस् बुद्धिमा भ्रम ।
विद्वान् योगी स्वयं गर्दै, गराओस् कर्म ती सब ।।२६।।

Let no wise man unsettle the minds of ignorant people who are attached to action. Instead, he should engage them in all actions, himself fulfilling them with devotion.

प्रकृतेः क्रियमाणानि गुणैः कर्माणि सर्वशः ।
अहङ्कारविमूढात्मा कर्ताऽहमिति मन्यते ।।२७।।

प्राकृत गुणले गर्दा, गरिन्छन् कर्म तै पनि ।
अहंले ढाकिँदा मूर्ख, मान्छ “कर्ता म हुँ” भनी ।।२७।।

All actions are done in all cases by the qualities of Nature only. He whose mind is deluded by egoism thinks: “I am the doer”.

तत्त्ववित्तु महाबाहो गुणकर्मविभागयोः ।
गुणा गुणेषु वर्तन्त इति मत्वा न सज्जते ।।२८।।

गुण कर्म दुवै जान्ने, तत्त्वज्ञानी त अर्जुन ।
“गुणमा गुण नै खेल्छन्”, यो जानी हुन्न लम्पट ।।२८।।

But he who knows the truth, O mighty-armed Arjuna, about the divisions of the qualities and their functions, knowing that the Gunas as senses move amidst the Gunas as the sense-objects, is not attached.

प्रकृतेर्गुणसम्मूढाः सज्जन्ते गुणकर्मसु ।
तानकृत्स्नविदो मन्दान्कृत्स्नविन्न विचालयेत् ।।२९।।

प्राकृत गुणले ढाक्या, आसक्त गुण—कर्ममै ।
ती मूर्खकन ज्ञानीले, बेश हो नचलाउनु नै ।।२९।।

Those deluded by the qualities of Nature are attached to the functions of the qualities. A man of perfect knowledge should not unsettle the foolish one of imperfect knowledge.

मयि सर्वाणि कर्माणि संन्यस्याध्यात्मचेतसा ।
निराशीर्निर्ममो भूत्वा युध्यस्व विगतज्वरः ।।३०।।

अध्यात्म चित्तले कर्म, संपूर्ण अर्पिई ममा ।
आशा र ममता चिन्ता, छोडी लाग लडाइँमा ।।३०।।

Renouncing all actions in Me, with the mind centered in the Self, free from hope and egoism, and from (mental) fever, do you fight.
[Note: All actions should be surrendered to the Lord with the thought: “I perform all actions for the sake of the Lord only.”]

जो मान्छे पनि निर्दोष, श्रद्धायुक्त भई सँधै ।
यो मेरा मतमा चल्लान्, ती छुट्छन् कर्मबाट नै ।।३१।।

जो मान्छे पनि निर्दोष, श्रद्धायुक्त भई सँधै ।
यो मेरा मतमा चल्लान्, ती छुट्छन् कर्मबाट नै ।।३१।।

Those men who constantly practice this teaching of Mine with faith and without caviling, they too are freed from actions.

ये त्वेतदभ्यसूयन्तो नानुतिष्ठन्ति मे मतम् ।
सर्वज्ञानविमूढांस्तान्विद्धि नष्टानचेतसः ।।३२।।

दोषी आँखे त जो मेरो, मान्दैनन् यदि यो मत ।
मूर्ख ती भ्रष्ट हुन् जान, संपूर्ण ज्ञान मोहित ।।३२।।

But those who carp at My teaching and do not practice it, deluded in all knowledge and devoid of discrimination, know them to be doomed to destruction.

सदृशं चेष्टते स्वस्याः प्रकृतेर्ज्ञानवानपि ।
प्रकृतिं यान्ति भूतानि निग्रहः किं करिष्यति ।।३३।।

आफ्नै स्वभाव अनुसार, ज्ञानी नै पनि चल्दछ ।
प्राणी प्रकृतिमै चल्छन्, हठ के गर्न सक्छ र ? ।।३३।।

Even a wise man acts in accordance with his own nature, for everyone follows the nature he has acquired from the three modes. What can restraint do?

इन्द्रियस्येन्द्रियस्यार्थे रागद्वेषौ व्यवस्थितौ ।
तयोर्न वशमागच्छेत्तौ ह्यस्य परिपन्थिनौ ।।३४।।

इन्द्रिय इन्द्रियार्थैमा, हुन्छन् राग र द्वेष नै ।
नपर्नु वशमा तिन्का, मान्छेका शत्रु हुन् दुवै ।।३४।।

Attachment and aversion for the objects of the senses abide in the senses; let none come under their sway, for they are his foes.

श्रेयान्स्वधर्मो विगुणः परधर्मात्स्वनुष्ठितात् ।
स्वधर्मे निधनं श्रेयः परधर्मो भयावहः ।।३५।।

राम्रो धर्म अरुभन्दा, दोषी स्वधर्म नै भलो ।
मर्नु बेश स्वधर्ममै, परधर्म भयालु हो ।।३५।।

Better is one’s own duty, though devoid of merit, than the duty of another well discharged. Better is death in one’s own duty, the duty of another is fraught with fear.

अर्जुन उवाच:

अथ केन प्रयुक्तोऽयं पापं चरति पूरुषः ।
अनिच्छन्नपि वार्ष्णेय बलादिव नियोजितः ।।३६।।

फेरी कस्ले लगाएर, यो मान्छे पाप गर्दछ ?
इच्छा नै नभई कृष्ण ! लाए झैँ बलपूर्वक ।।३६।।

But impelled by what does man commit sin, though against his wishes, O Varshneya (Krishna), as if engaged by force?

श्री भगवानुवाच:

काम एष क्रोध एष रजोगुणसमुद्भवः ।
महाशनो महापाप्मा विद्ध्येनमिह वैरिणम् ।।३७।।

यो रजो गुणले बन्ने, काम नै क्रोध हो अनि ।
महाभोगी महापापी, जान्नु यो शत्रु हो भनी ।।३७।।

It is desire, it is anger born of the quality of Rajas, all-devouring and all-sinful; know this as the foe here (in this world).

धूमेनाव्रियते वह्निर्यथादर्शो मलेन च ।
यथोल्बेनावृतो गर्भस्तथा तेनेदमावृतम् ।।३८।।

आगो धुवाँ हुँदा; ऐना, धूलाले, गर्भ सालले ।
ढाके झैँ ढाकिएको छ, यो ज्ञान त्यस कामले ।।३८।।

As fire is enveloped by smoke, as a mirror by dust, and as an embryo by the amnion, the living entity is similarly covered by different degrees of this lust.

आवृतं ज्ञानमेतेन ज्ञानिनो नित्यवैरिणा ।
कामरूपेण कौन्तेय दुष्पूरेणानलेन च ।।३९।।

सँधैको शत्रु ज्ञानीको, भोको आगो सरी यही ।
काम नै छोप्छ कौन्तय, ज्ञानलाई सँधै भरी ।।३९।।

O Arjuna, wisdom is enveloped by this constant enemy of the wise in the form of desire, which is unappeasable as fire.

इन्द्रियाणि मनो बुद्धिरस्याधिष्ठानमुच्यते ।
एतैर्विमोहयत्येष ज्ञानमावृत्य देहिनम् ।।४०।।

मन इन्द्रिय वा बुद्धि, हुन् बस्ने यसका घर ।
ज्ञान ढाकेर यी पार्छन्, जीवात्मामा सदा भ्रम ।।४०।।

The senses, mind and intellect are said to be its seat; through these it deludes the embodied by veiling his wisdom.

तस्मात्त्वमिन्द्रियाण्यादौ नियम्य भरतर्षभ ।
पाप्मानं प्रजहि ह्येनं ज्ञानविज्ञाननाशनम् ।।४१।।

तसर्थ पहिले पार्थ ! इन्द्रियै वशमा गरी ।
ज्ञान विज्ञान नास्ने यो, मार पापी सरासरी ।।४१।।

Therefore, O best of the Bharatas (Arjuna), controlling the senses first, do you kill this sinful thing (desire), the destroyer of knowledge and realization.

इन्द्रियाणि पराण्याहुरिन्द्रियेभ्यः परं मनः ।
मनसस्तु परा बुद्धिर्यो बुद्धेः परतस्तु सः ।।४२।।

श्रेष्ठ इन्द्रिय हो भन्छन्, त्यो भन्दा श्रेष्ठ हो मन ।
मन भन्दा ठुलो बुद्धि, त्यो भन्दा श्रेष्ठ हो ईश्वर ।।४२।।

They say that the senses are superior (to the body); superior to the senses is the mind; superior to the mind is the intellect; and one who is superior even to the intellect is He—the Self.

एवं बुद्धेः परं बुद्ध्वा संस्तभ्यात्मानमात्मना ।
जहि शत्रुं महाबाहो कामरूपं दुरासदम् ।।४३।।

बुद्धि भन्दा महान् यस्तो, जानेर बुद्धिले मन—
रोकेर मार लौ पार्थ ! काम दुर्जय दुश्मन ।।४३।।

Thus, knowing Him who is superior to the intellect and restraining the self by the Self, slay you, O mighty-armed Arjuna, the enemy in the form of desire which is hard to conquer.
[Meaning: Restrain the lower self by the higher Self. Subdue the lower mind by the higher mind. It is difficult to conquer desire because it is of a highly complex and incomprehensible nature. But a man of discrimination and dispassion, who does constant and intense Sadhana, can conquer it quite easily.]

ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्री कृष्णार्जुनसम्वादे कर्मयोगो नाम तृतीयोऽध्यायः ।।

Thus in the Upanishads of the glorious Bhagavad Gita, the science of the Eternal, the scripture of Yoga, the dialogue between Sri Krishna and Arjuna, ends the third discourse entitled: The Yoga of Action