Bhagavad Gita: Chapter 18

मोक्षसंन्यास–योग
(The Yoga of Liberation by Renunciation)

Performing prescribed duties surrendering all the fruits of actions to the Lord, fixing the mind upon Him, being devoted onto Him, and being freed from the mode of dualities is the primary theme of Bhagavad Gita, and this alone is enough to obtain the grace of the Lord (Krishna) and be freed from the cycle of birth and death

अर्जुन उवाच:

संन्यासस्य महाबाहो तत्त्वमिच्छामि वेदितुम् ।
त्यागस्य च हृषीकेश पृथक्केशिनिषूदन ।।१।।

तत्त्व संन्यासको जान्न, चाहन्छु म जनार्दन !
त्यागको पनि हे कृष्ण ! बेग्ला बेग्लै गरीकन ।।१।।

I desire to know severally, O mighty-armed, the essence or truth of renunciation, O Hrishikesa, as also of abandonment, O slayer of Kesi!

श्री भगवानुवाच:

काम्यानां कर्मणां न्यासं संन्यासं कवयो विदुः ।
सर्वकर्मफलत्यागं प्राहुस्त्यागं विचक्षणाः ।।२।।

त्यो काम्य कर्मको त्याग, “संन्यास” कवि जान्दछन् ।
सारा कर्मफल–त्याग, बुद्धिमान् “त्याग” मान्दछन् ।।२।।

The sages understand Sannyasa to be the renunciation of action with desire; the wise declare the abandonment of the fruits of all actions as Tyaga.

त्याज्यं दोषवदित्येके कर्म प्राहुर्मनीषिणः ।
यज्ञदानतपःकर्म न त्याज्यमिति चापरे ।।३।।

कोही विद्वान् यसो भन्छन्, कर्म दोषी र त्याज्य छन् ।
यज्ञ; दान; तपस्यादि, न त्याग्नु कोही भन्दछन् ।।३।।

Some philosophers declare that all actions should be abandoned as an evil, while others declare that acts of gift, sacrifice and austerity should not be relinquished.

निश्चयं श्रृणु मे तत्र त्यागे भरतसत्तम ।
त्यागो हि पुरुषव्याघ्र त्रिविधः संप्रकीर्तितः ।।४।।

पार्थ ! त्यो त्यागबारेमा, मेरो निश्चय लौ सुन ।
तीन प्रकारका त्याग, भन्या छन् बुझ अर्जुन ! ।।४।।

Hear from Me the conclusion or the final truth about this abandonment, O best of the Bharatas! Abandonment, verily, O best of men, has been declared to be of three kinds.

यज्ञदानतपःकर्म न त्याज्यं कार्यमेव तत् ।
यज्ञो दानं तपश्चैव पावनानि मनीषिणाम् ।।५।।

यज्ञ; दान; तपस्या त, निश्चयै नै अत्याज्य छन् ।
यी कर्म बुद्धिमान्लाई, सुपवित्र तुल्याउँछन् ।।५।।

Acts of sacrifice, gift and austerity should not be abandoned, but should be performed. Sacrifice, gift and also austerity are the purifiers of the wise.

एतान्यपि तु कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा फलानि च ।
कर्तव्यानीति मे पार्थ निश्चितं मतमुत्तमम् ।।६।।

यी कर्म र अरु कर्म, त्यागी आसक्ति र फल ।
गर्नै पर्छ यही मेरो, छ श्रेष्ठ मत निश्चल ।।६।।

All these actions should be performed as a duty leaving aside attachment and the desire for rewards, O Arjuna! This is My certain and best conviction.
[Note: This is a summary of the doctrine of Karma Yoga already enunciated before. The defect in Karma is not in the action itself but in attachment and expectation of a reward.]

नियतस्य तु संन्यासः कर्मणो नोपपद्यते ।
मोहात्तस्य परित्यागस्तामसः परिकीर्तितः ।।७।।

तोकेको कर्म त्याग्नु त, योग्य छैन कसै गरी ।
तिन्लाई मोहले त्यागे, भनिन्छ त्याग “तामसी” ।।७।।

Verily, the renunciation of obligatory action is improper. If one abandons his prescribed duties because of delusion, then such renunciation is declared to be Tamasic.

दुःखमित्येव यत्कर्म कायक्लेशभयात्त्यजेत् ।
स कृत्वा राजसं त्यागं नैव त्यागफलं लभेत् ।।८।।

कर्म दुःखद् सम्झेर, देहका दुःखले डरी ।
त्याग्दा भो “राजसी” त्याग, फल मिल्दैन त्यो गरी ।।८।।

He who abandons action on account of the fear of bodily trouble (because it is painful), he does not obtain the merit of renunciation by doing such Rajasic renunciation.

कार्यमित्येव यत्कर्म नियतं क्रियतेऽर्जुन ।
सङ्गं त्यक्त्वा फलं चैव स त्यागः सात्त्विको मतः ।।९।।

तोकेको कर्म; कर्तव्य, संझी गरिन्छ पार्थ ! जो ।
आसक्ति र फल त्यागी, त्यो त “सात्विक” त्याग हो ।।९।।

Whatever obligatory action is done, O Arjuna, merely because it ought to be done, abandoning attachment and also the desire for reward, that renunciation is regarded as Sattwic.

न द्वेष्ट्यकुशलं कर्म कुशले नानुषज्जते ।
त्यागी सत्त्वसमाविष्टो मेधावी छिन्नसंशयः ।।१०।।

छैन द्वेष नराम्रामा, राम्रामा न त प्रीति छ ।
त्यस्तो ज्ञानी र त्यागी हो, निःशंक सद्गुणी नर ।।१०।।

The man of renunciation, pervaded by purity, intelligence and with his doubts cut asunder, does not hate a disagreeable work nor is he attached to an agreeable one.

न हि देहभृता शक्यं त्यक्तुं कर्माण्यशेषतः ।
यस्तु कर्मफलत्यागी स त्यागीत्यभिधीयते ।।११।।

मान्छेबाट सबै कर्म, त्याग्न बन्दैन संभव ।
तसर्थ जो फल त्यागी छ, त्यही “त्यागी” कहाउँछ ।।११।।

Verily, it is not possible for an embodied being to abandon actions entirely, but he who relinquishes the rewards of actions is verily called a man of renunciation.

अनिष्टमिष्टं मिश्रं च त्रिविधं कर्मणः फलम् ।
भवत्यत्यागिनां प्रेत्य न तु संन्यासिनां क्वचित् ।।१२।।

कर्मका फल छन् तीन, इष्ट; अनिष्ट; मिश्रित ।
मर्दा मिल्छ सकामीको, त्यागीको हुन्न संचित ।।१२।।

The threefold fruit of action—good, evil and mixed—accrues after death to the non-abandoners, but never to the abandoners.

पञ्चैतानि महाबाहो कारणानि निबोध मे ।
सांख्ये कृतान्ते प्रोक्तानि सिद्धये सर्वकर्मणाम् ।।१३।।

मबाट राम्ररी जान, पार्थ ! यी पाँच कारण ।
सांख्य सिद्धान्तमा छन् यी, कर्म सिद्ध्यार्थ साधन ।।१३।।

Learn from Me, O mighty-armed Arjuna, these five causes, as declared in the Sankhya system for the accomplishment of all actions.

अधिष्ठानं तथा कर्ता करणं च पृथग्विधम् ।
विविधाश्च पृथक्चेष्टा दैवं चैवात्र पञ्चमम् ।।१४।।

ती हुन् आधार; कर्ता र, करण भिन्न–भिन्न छन् ।
चेष्टा विभिन्न छन्, त्यस्तै, पाँचौँ संस्कार भन्दछन् ।।१४।।

The body, the doer (performer), the various senses, the different functions of various sorts, and the presiding Deity as the fifth— these are the five factors of action.

शरीरवाङ्मनोभिर्यत्कर्म प्रारभते नरः ।
न्याय्यं वा विपरीतं वा पञ्चैते तस्य हेतवः ।।१५।।

तन; मन र वाणीले, मान्छे जो कर्म थाल्दछ ।
शास्त्रानुसार वा उल्टो, हुन्छन् यी पाँच कारण ।।१५।।

Whatever action a man performs by his body, speech and mind, whether right or wrong, these five are its causes.

तत्रैवं सति कर्तारमात्मानं केवलं तु यः ।
पश्यत्यकृतबुद्धित्वान्न स पश्यति दुर्मतिः ।।१६।।

शुद्धात्माकन कर्ता हो, भन्ने ठान्दछ दुर्मति ।
बुद्धि बिग्रेर यो देख्छ, सत्य देख्दैन तैपनि ।।१६।।

Now, such being the case, he (the ignorant being) who looks upon his Self, which is isolated, as the agent, he of perverted intelligence sees not.

यस्य नाहंकृतो भावो बुद्धिर्यस्य न लिप्यते ।
हत्वापि स इमाँल्लोकान्न हन्ति न निबध्यते ।।१७।।

“म कर्ता” भाव त्यागेको, जस्को बुद्धि अलिप्त छ ।
त्यो मारे पनि यी लोक, न बाँधिन्छ न त मार्दछ ।।१७।।

He who is ever free from the egoistic notion, whose intelligence is not tainted by good or evil, though he slays these people, he slays not, nor is he bound (by the action).

ज्ञानं ज्ञेयं परिज्ञाता त्रिविधा कर्मचोदना ।
करणं कर्म कर्तेति त्रिविधः कर्मसंग्रहः ।।१८।।

ज्ञान; ज्ञेय र ज्ञाता यी, तीनै हुन् कर्म–प्रेरक ।
कारण; कर्म औ कर्ता, तीन हुन् कर्मसंग्रह ।।१८।।

Knowledge, the knowable and the knower form the threefold impulse to action. The organ, the action and the agent form the threefold basis of action.

ज्ञानं कर्म च कर्ता च त्रिधैव गुणभेदतः ।
प्रोच्यते गुणसंख्याने यथावच्छृणु तान्यपि ।।१९।।

ज्ञान; कर्म र कर्ता यी, तीन छन् गुणले गरी ।
भन्या छ सांख्यशास्त्रैमा, त्यो पनि सुन राम्ररी ।।१९।।

Knowledge, action and the actor are declared in the science of the Gunas (the Sankhya philosophy) to be of three kinds only, according to the distinction of the Gunas. Hear them also duly.

सर्वभूतेषु येनैकं भावमव्ययमीक्षते ।
अविभक्तं विभक्तेषु तज्ज्ञानं विद्धि सात्त्विकम् ।।२०।।

जस्बाट सब प्राणीमा, भाव देखिन्छ अव्यय ।
भिन्नमा सम भावैले, ज्ञान त्यो जान सात्विक ।।२०।।

That by which one undivided, imperishable Reality is seen within all diverse living entities—know you that knowledge to be Sattwic (pure).

पृथक्त्वेन तु यज्ज्ञानं नानाभावान्पृथग्विधान् ।
वेत्ति सर्वेषु भूतेषु तज्ज्ञानं विद्धि राजसम् ।।२१।।

जस्बाट सब प्राणीमा, भिन्न–भिन्न गरीकन ।
अनेक भाव जानिन्छ, जान त्यो ज्ञान राजस ।।२१।।

That knowledge by which one sees in all beings various entities of distinct kinds as different from one another—know you that knowledge to be Rajasic (passionate).

यत्तु कृत्स्नवदेकस्मिन्कार्ये सक्तमहैतुकम् ।
अतत्त्वार्थवदल्पं च तत्तामसमुदाहृतम् ।।२२।।

पूर्णता एक देहैमा, ठानी आसक्त पार्छ जो ।
युक्ति–तत्त्वार्थले हीन, त्यो त तामस ज्ञान हो ।।२२।।

But that by which one is engrossed in some fragmental conception as if it encompasses all, without reason, without foundation in Truth, and trivial—that knowledge is declared to be Tamasic (dark).

नियतं सङ्गरहितमरागद्वेषतः कृतम् ।
अफलप्रेप्सुना कर्म यत्तत्सात्त्विकमुच्यते ।।२३।।

तोकेको कर्म आसक्ति, फलाशा नलिईकन ।
बिना राग तथा द्वेष, गरेको हुन्छ सात्विक ।।२३।।

That action which is devoid of fruitive desires, free from attraction and repulsion, without attachment, and which is performed as a duty—that is declared to be Sattwic.

यत्तु कामेप्सुना कर्म साहङ्कारेण वा पुनः ।
क्रियते बहुलायासं तद्राजसमुदाहृतम् ।।२४।।

सकामी र अहंकारी, जुन् कर्म खूब दुःखद–
गर्दछन्; त्यो त हे पार्थ ! कर्म मानिन्छ राजस ।।२४।।

That action which is done by one longing for the fulfilment of desires or gain, with egoism or with much effort—that is declared to be Rajasic.

अनुबन्धं क्षयं हिंसामनवेक्ष्य च पौरुषम् ।
मोहादारभ्यते कर्म यत्तत्तामसमुच्यते ।।२५।।

नसोचि हानि; हिंसा त्यो, परिणाम र पौरुष ।
अज्ञानबाट थालेको, कर्म मानिन्छ तामस ।।२५।।

That action which is undertaken from delusion, without regard to the consequences of loss, injury and (one’s own) ability—that is declared to be Tamasic.

मुक्तसङ्गोऽनहंवादी धृत्युत्साहसमन्वितः ।
सिद्ध्यसिद्ध्योर्निर्विकारः कर्ता सात्त्विक उच्यते ।।२६।।

आसक्ति र अहंशून्य, धैर्य–उत्साहयुक्त जो ।
सिद्धि–असिद्धिमा उस्तै, कर्ता सात्विक हुन्छ त्यो ।।२६।।

He who is free from attachment and egoism, endowed with firmness and enthusiasm, and unaffected by success or failure, is called Sattwic.

रागी कर्मफलप्रेप्सुर्लुब्धो हिंसात्मकोऽशुचिः ।
हर्षशोकान्वितः कर्ता राजसः परिकीर्तितः ।।२७।।

लोभी; हिंसालु; आसक्त, अपवित्र; फलइच्छुक ।
हर्ष औ शोकमा लिप्त, कर्ता मानिन्छ राजस ।।२७।।

Passionate, desiring to obtain the rewards of actions, cruel, greedy, impure, and subject to joy and sorrow, such an agent is said to be Rajasic.

अयुक्तः प्राकृतः स्तब्धः शठो नैष्कृतिकोऽलसः ।
विषादी दीर्घसूत्री च कर्ता तामस उच्यते ।।२८।।

चंचले; जंगली; धूर्त, घमण्डी; हानिकारक ।
कामसाँच्ने; दुःखी; अल्छी, कर्ता हो बुझ तामस ।।२८।।

Unsteady, dejected, unbending, cheating, malicious, vulgar, lazy and procrastinating—such an agent is called Tamasic.

बुद्धेर्भेदं धृतेश्चैव गुणतस्त्रिविधं श्रृणु ।
प्रोच्यमानमशेषेण पृथक्त्वेन धनंजय ।।२९।।

बुद्धि औ धारणाशक्ति, तीन छन् गुणले गरी ।
संपूर्ण भेद छुट्ट्याई, म भन्छु सुन राम्ररी ।।२९।।

Hear you the threefold division of the intellect and firmness according to the Gunas, as I declare them fully and distinctly, O Arjuna!

प्रवृत्तिं च निवृत्तिं च कार्याकार्ये भयाभये ।
बन्धं मोक्षं च या वेत्ति बुद्धिः सा पार्थ सात्त्विकी ।।३०।।

पार्थ ! प्रवृत्ति; निवृत्ति, कार्याकार्य; भयाभय ।
मुक्ति; बन्धन पर्गेल्ने, बुद्धि मानिन्छ सात्विक ।।३०।।

That which knows the path of work and renunciation, what ought to be done and what ought not to be done, fear and fearlessness, bondage and liberation—that intellect is Sattwic, O Arjuna!

यया धर्ममधर्मं च कार्यं चाकार्यमेव च ।
अयथावत्प्रजानाति बुद्धिः सा पार्थ राजसी ।।३१।।

कर्तव्य र अकर्तव्य, धर्म, अधर्म राम्ररी ।
सटीक जुन जान्दैन, बुद्धि त्यो हुन्छ राजसी ।।३१।।

That by which one incorrectly understands Dharma and Adharma, and also what ought to be done and what ought not to be done—that intellect, O Arjuna, is Rajasic.
[Meaning: That which is ordained in the scriptures is Dharma. That which hurls you into the abyss of ignorance is Adharma. The Rajasic intellect is not able to distinguish between righteous and unrighteous actions.]

अधर्मं धर्ममिति या मन्यते तमसावृता ।
सर्वार्थान्विपरीतांश्च बुद्धिः सा पार्थ तामसी ।।३२।।

तमले ढाकिई मान्ने, अधर्मकन धर्म नै ।
उल्टा जान्ने सबै अर्थ, तामसी बुद्धि संझ है ।।३२।।

That which, enveloped in darkness, views Adharma as Dharma and all things perverted—that intellect, O Arjuna, is called Tamasic.

धृत्या यया धारयते मनःप्राणेन्द्रियक्रियाः ।
योगेनाव्यभिचारिण्या धृतिः सा पार्थ सात्त्विकी ।।३३।।

मन इन्द्रिय; औ प्राण, क्रिया; अव्यभिचारिणी ।
धृतिले; योगले चल्ने, धारणा हुन्छ सात्विकी ।।३३।।

The unwavering firmness by which, through Yoga, the functions of the mind and the life-force and the senses are restrained—that firmness, O Arjuna, is Sattwic.

यया तु धर्मकामार्थान् धृत्या धारयतेऽर्जुन ।
प्रसङ्गेन फलाकाङ्क्षी धृतिः सा पार्थ राजसी ।।३४।।

धर्म; अर्थ तथा काम, जसद्वारा गर्छ धारण ।
आसक्तिले; फलाकांक्षी, धारणा त्यो त राजस ।।३४।।

But that firmness, O Arjuna, by which, on account of attachment and desire for reward, one holds fast to Dharma, enjoyment of pleasures and earning of wealth—that firmness is Rajasic.

यया स्वप्नं भयं शोकं विषादं मदमेव च ।
न विमुञ्चति दुर्मेधा धृतिः सा पार्थ तामसी ।।३५।।

जस्बाट डर; शोकै र, निद्रा; विषाद; मत्तता ।
धारणा गर्छ दुर्बुद्धि, त्यो हो तामस धारणा ।।३५।।

That by which a stupid man does not abandon sleep, fear, grief, despair and also conceit—that firmness, O Arjuna, is Tamasic.

सुखं त्विदानीं त्रिविधं श्रृणु मे भरतर्षभ ।
अभ्यासाद्रमते यत्र दुःखान्तं च निगच्छति ।।३६।।

सुख पनि तीनोटै छन्, अब त्यो सुन अर्जुन ।
जहाँ अभ्यासले रम्छ, अनि दुःख हराउँछ ।।३६।।

Now hear from Me, O Arjuna, the threefold pleasure, in which one rejoices by practice and surely comes to the end of pain.

यत्तदग्रे विषमिव परिणामेऽमृतोपमम् ।
तत्सुखं सात्त्विकं प्रोक्तमात्मबुद्धिप्रसादजम् ।।३७।।

पहिले विष झैँ लाग्ने, परिणाम सुधा सरी ।
आत्माको बुद्धिले बन्ने, भनिन्छ सुख सात्विकी ।।३७।।

That which is like poison at first but in the end like nectar—that pleasure is declared to be Sattwic, born of the purity of one’s own mind due to Self-realization.

विषयेन्द्रियसंयोगाद्यत्तदग्रेऽमृतोपमम् ।
परिणामे विषमिव तत्सुखं राजसं स्मृतम् ।।३८।।

विषयेन्द्रिय मिल्दामा, जुन् पैले अमृतैसरी ।
पछी त विष झैँ बन्छ, सुख त्यो हुन्छ राजसी ।।३८।।

That pleasure which arises from the contact of the sense organs with the objects, which is at first like nectar and in the end like poison—that is declared to be Rajasic.

यदग्रे चानुबन्धे च सुखं मोहनमात्मनः ।
निद्रालस्यप्रमादोत्थं तत्तामसमुदाहृतम् ।।३९।।

अघि औ पछि उस्तै जुन्, आत्मामा मोह पार्दछ ।
निद्रालस्य; प्रमादैले, बन्छ; त्यो सुख; तामस ।।३९।।

That pleasure which at first and in the sequel is delusive of the self, arising from sleep, indolence and heedlessness—such a pleasure is declared to be Tamasic.

न तदस्ति पृथिव्यां वा दिवि देवेषु वा पुनः ।
सत्त्वं प्रकृतिजैर्मुक्तं यदेभिः स्यात्त्रिभिर्गुणैः ।।४०।।

त्यो व्यक्ति फेरी पृथ्वीमा, स्वर्गमा; देवमा न छ ।
जो प्राकृत तीनोटा यी, गुणदेखि अलग्ग छ ।।४०।।

There is no being on earth or again in heaven among the gods that is liberated from the three qualities born of Nature.

ब्राह्मणक्षत्रियविशां शूद्राणां च परंतप ।
कर्माणि प्रविभक्तानि स्वभावप्रभवैर्गुणैः ।।४१।।

ब्राह्मण; क्षेत्री औ वैश्य; शूद्रका पनि अर्जुन !
स्वभाव; गुण अनुसार, विभिन्न कर्म छन् सुन ।।४१।।

Of Brahmanas, Kshatriyas and Vaishyas, as also the Sudras, O Arjuna, the duties are distributed according to the qualities born of their own nature.

शमो दमस्तपः शौचं क्षान्तिरार्जवमेव च ।
ज्ञानं विज्ञानमास्तिक्यं ब्रह्मकर्म स्वभावजम् ।।४२।।

शम; दम; क्षमा; शौच, तपस्या र सुधोपना ।
ज्ञान; विज्ञान; आस्तिक्य, “ब्रह्मकर्म” स्वभावका ।।४२।।

Serenity, self-restraint, austerity, purity, forgiveness and also uprightness, knowledge, realization and belief in God are the duties of the Brahmanas, born of (their own) nature.

शौर्यं तेजो धृतिर्दाक्ष्यं युद्धे चाप्यपलायनम् ।
दानमीश्वरभावश्च क्षात्रं कर्म स्वभावजम् ।।४३।।

शूरता; धीरता; तेज, चतुर्याईँ; लडाईँमा–
नभाग्नु; दान; स्वामीता, “क्षात्रकर्म” स्वभावका ।।४३।।

Prowess, splendor, firmness, dexterity and also not fleeing from battle, generosity and lordliness are the duties of Kshatriyas, born of (their own) nature.

कृषिगौरक्ष्यवाणिज्यं वैश्यकर्म स्वभावजम् ।
परिचर्यात्मकं कर्म शूद्रस्यापि स्वभावजम् ।।४४।।

खेती; बेपार; गौरक्षा, हुन् “वैश्यकर्म” प्राकृत ।
सेवा गर्नु सबैको हो, “शूद्रकर्म” स्वभावतः ।।४४।।

Agriculture, cattle-rearing and trade are the duties of the Vaishya (merchant class), born of (their own) nature; and action consisting of service is the duty of the Sudra (servant class), born of (their own) nature.

स्वे स्वे कर्मण्यभिरतः संसिद्धिं लभते नरः ।
स्वकर्मनिरतः सिद्धिं यथा विन्दति तच्छृणु ।।४५।।

आ–आफ्ना कर्ममा लाग्ने, मान्छे; संसिद्धि पाउँछ ।
स्वकर्मी जसरी सिद्धि, पाउँछ; त्यो कुरा सुन ।।४५।।

Each man, devoted to his own duty, attains perfection. How he attains perfection while being engaged in his own duty, hear now.

यतः प्रवृत्तिर्भूतानां येन सर्वमिदं ततम् ।
स्वकर्मणा तमभ्यर्च्य सिद्धिं विन्दति मानवः ।।४६।।

जस्बाट उब्जिए प्राणी, जस्ले यो विश्व व्याप्त छ ।
स्वकर्मले पुजी सोही, सिद्धि पाउँछ मानिस ।।४६।।

He from whom all the beings have evolved and by whom all this is pervaded, worshipping Him with his own duty, man attains perfection.
[Meaning: Man attains perfection by worshipping the Lord through the performance of his own duty, that is, he becomes qualified for the dawn of Self-knowledge.]

श्रेयान्स्वधर्मो विगुणः परधर्मात्स्वनुष्ठितात् ।
स्वभावनियतं कर्म कुर्वन्नाप्नोति किल्बिषम् ।।४७।।

परधर्म गुणी भन्दा, दोषी स्वधर्म श्रेष्ठ छ ।
स्वभाव कर्म तोकेको, गर्दा लाग्दैन पातक ।।४७।।

Better is one’s own duty (though) devoid of merits, than the duty of another well-performed. He who does the duty ordained by his own nature incurs no sin.

सहजं कर्म कौन्तेय सदोषमपि न त्यजेत् ।
सर्वारम्भा हि दोषेण धूमेनाग्निरिवावृताः ।।४८।।

दोषी होस् तर कौन्तेय ! न त्याग्नू कर्म प्राकृत ।
धुवाँले अग्नि झैँ कर्म, सबै छन् दोषआवृत ।।४८।।

All undertakings are enveloped by some evil, just as fire by smoke. Therefore one should not abandon the duty born of his nature, O son of Kunti, even if it is faulty.

असक्तबुद्धिः सर्वत्र जितात्मा विगतस्पृहः ।
नैष्कर्म्यसिद्धिं परमां संन्यासेनाधिगच्छति ।।४९।।

सर्वत्र नै अनासक्त, मन जित्ने; न चाहने ।
मुक्ति पाउँछ सर्वोच्च, संन्यास–कर्म त्यागले ।।४९।।

He whose intellect is unattached everywhere, who has subdued his self, and from whom desire has fled—he, by renunciation, attains the supreme state of freedom from action.

सिद्धिं प्राप्तो यथा ब्रह्म तथाप्नोति निबोध मे ।
समासेनैव कौन्तेय निष्ठा ज्ञानस्य या परा ।।५०।।

जसरी सिद्धि पाएर, ब्रह्म पाइन्छ त्यो सुन ।
जो ज्ञानको परानिष्ठा, थोरैमा जान अर्जुन ।।५०।।

Learn from Me in brief, O Arjuna, how he who has attained perfection reaches Brahman, that supreme state of knowledge.

बुद्ध्या विशुद्धया युक्तो धृत्यात्मानं नियम्य च ।
शब्दादीन् विषयांस्त्यक्त्वा रागद्वेषौ व्युदस्य च ।।५१।।

विशुद्ध बुद्धिले युक्त, धृतिले चित्त खैँचिई ।
शब्दादि विषय त्यागी, राग र द्वेष नाश्दिई ।।५१।।

Endowed with a pure intellect, controlling the self by firmness, relinquishing sound and other objects and abandoning both hatred and attraction,

विविक्तसेवी लघ्वाशी यतवाक्कायमानसः ।
ध्यानयोगपरो नित्यं वैराग्यं समुपाश्रितः ।।५२।।

अल्पहारी र एकान्ती, मन; वाक्; तन जित्न गै ।
ध्यानयोगविषे जुट्ने, नित्य वैराग्य प्राप्त भै ।।५२।।

Dwelling in solitude, moderate in eating, with speech, body and mind subdued, always absorbed in concentration and meditation, taking refuge in dispassion,

अहङ्कारं बलं दर्पं कामं क्रोधं परिग्रहम् ।
विमुच्य निर्ममः शान्तो ब्रह्मभूयाय कल्पते ।।५३।।

बल; शेखी; अहंकार, काम; क्रोध र संग्रह ।
ममता छोडि भै शान्त, ब्रह्ममा मिल्न सक्दछ ।।५३।।

Having abandoned egoism, strength, arrogance, anger, desire and covetousness, free from the notion of “mine”, and peaceful—such a person is fit for becoming Brahman.

ब्रह्मभूतः प्रसन्नात्मा न शोचति न काङ्क्षति ।
समः सर्वेषु भूतेषु मद्भक्तिं लभते पराम् ।।५४।।

प्रसन्न; ब्रह्मभावैको, न गर्ने शोक; चाहना ।
सम भै सब प्राणीमा, भक्ति पाउँछ त्यो परा ।।५४।।

Becoming Brahman, serene in the Self, he neither grieves nor desires. Being the same to all beings, he attains supreme devotion unto Me.

भक्त्या मामभिजानाति यावान्यश्चास्मि तत्त्वतः ।
ततो मां तत्त्वतो ज्ञात्वा विशते तदनन्तरम् ।।५५।।

भक्तिबाट मलाई जो, जस्तो छु; बुझ्छ तत्त्वतः ।
त्यसरी तत्त्वले जानी, ममा तत्काल पस्दछ ।।५५।।

By devotion, he knows Me in truth (What and Who I am); and knowing Me in truth, he forthwith enters into Me.

सर्वकर्माण्यपि सदा कुर्वाणो मद्व्यपाश्रयः ।
मत्प्रसादादवाप्नोति शाश्वतं पदमव्ययम् ।।५६।।

“म”परायण भै नित्य, सबै कर्म गरे पनि ।
अखण्ड धाममा पुग्छ, कृपा मेरो भएपछि ।।५६।।

Although always performing innumerable activities, he who take refuge in Me, obtains the eternal, indestructible state or abode, by My Grace.

चेतसा सर्वकर्माणि मयि संन्यस्य मत्परः ।
बुद्धियोगमुपाश्रित्य मच्चित्तः सततं भव ।।५७।।

मनले कर्म संपूर्ण, भै मत्पर; ममा दिई ।
ममा चित्त सँधै देऊ, त्यो बुद्धि योग नै लिई ।।५७।।

Mentally renouncing all actions in Me, having Me as the highest goal, and resorting to the Yoga of discrimination, do you ever fix your mind upon Me.

मच्चित्तः सर्वदुर्गाणि मत्प्रसादात्तरिष्यसि ।
अथ चेत्त्वमहङ्कारान्न श्रोष्यसि विनङ्क्ष्यसि ।।५८।।

ममा चित्त दिए; मेरा, कृपाले सब दुःख ती–
तर्नेछौ; तर डुब्नेछौ, अहंले नसुने तिमी ।।५८।।

Fixing your mind on Me, you shall, by My Grace, overcome all obstacles. But if from egoism you will not hear Me, you shall perish.

यदहङ्कारमाश्रित्य न योत्स्य इति मन्यसे ।
मिथ्यैष व्यवसायस्ते प्रकृतिस्त्वां नियोक्ष्यति ।।५९।।

लिई यदि अहं यस्तो, मानौला “युद्ध गर्दिनँ” ।
जिद्दी झुट्टा छ तिम्रो त्यो, स्वभावैले लगाउँछ ।।५९।।

If, filled with egoism, you think “I will not fight”, then vain is your resolve; your own nature will compel you.

स्वभावजेन कौन्तेय निबद्धः स्वेन कर्मणा ।
कर्तुं नेच्छसि यन्मोहात्करिष्यस्यवशोऽपि तत् ।।६०।।

आफ्ना स्वभाव–कर्मैले, बाँधिएका हुँदा तिमी ।
मोहले त्याग्न चाहेरै, गरौला वाध्य भै पछि ।।६०।।

O Arjuna, bound by your own Karma (action) born of your own nature, that which from delusion you wish not to do, even that you shall do helplessly.
[Meaning: You will be forced to fight because of your nature. It will compel you to fight, much against your will.]

ईश्वरः सर्वभूतानां हृद्देशेऽर्जुन तिष्ठति ।
भ्रामयन्सर्वभूतानि यन्त्रारूढानि मायया ।।६१।।

ईश्वर सब प्राणीका, हृदयैबीच बस्दछ ।
यन्त्रारूढ सबैलाई, मायाद्वारा चलाउँछ ।।६१।।

The Lord dwells in the hearts of all beings, O Arjuna, by His illusive power, causing all beings to revolve as if mounted on a machine.

तमेव शरणं गच्छ सर्वभावेन भारत ।
तत्प्रसादात्परां शान्तिं स्थानं प्राप्स्यसि शाश्वतम् ।।६२।।

सबै प्रकारले जाऊ, उस्कै शरण भारत !
उस्कै कृपा हुँदा मिल्ला, शान्ति; धाम सनातन ।।६२।।

Fly unto Him for refuge with all your being, O Arjuna! By His Grace, you shall obtain supreme peace and the eternal abode.

इति ते ज्ञानमाख्यातं गुह्याद्गुह्यतरं मया ।
विमृश्यैतदशेषेण यथेच्छसि तथा कुरु ।।६३।।

यसरी गोप्यमा गोप्य, भनेँ ज्ञान तिमीकन ।
यो सबै राम्ररी सोची, जे चाहन्छौ त्यही गर ।।६३।।

Thus, the wisdom which is more secret than secrecy itself has been declared unto you by Me. Having reflected over it fully, act as you wish.

सर्वगुह्यतमं भूयः श्रृणु मे परमं वचः ।
इष्टोऽसि मे दृढमिति ततो वक्ष्यामि ते हितम् ।।६४।।

संपूर्ण गोप्यमा गोप्य, परावाणी अझै सुन ।
अत्यन्त प्रिय छौ मेरा, तिम्रो कल्याण भन्छु म ।।६४।।

Hear you again My supreme word, most secret of all. Because you are dearly beloved of Me, I will tell you what is good for you.

मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मां नमस्कुरु ।
मामेवैष्यसि सत्यं ते प्रतिजाने प्रियोऽसि मे ।।६५।।

मन; भक्ति ममा सुम्पी, गर पूजा; प्रणाम नै ।
ममा मिल्छौ; सखा हौ र, प्रतिज्ञा सत्य गर्छु मै ।।६५।।

Fix your mind on Me, be devoted to Me, sacrifice unto Me, bow down to Me. You shall come to Me without fail. I promise you this for you are dear to Me.

सर्वधर्मान्परित्यज्य मामेकं शरणं व्रज ।
अहं त्वा सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि मा शुचः ।।६६।।

लोक धर्म सबै त्यागी, मेरै शरणमा पर ।
न सुर्ताऊ सबै पाप–बाट मुक्ति दिनेछु म ।।६६।।

Abandoning all duties, take refuge in Me alone. I will liberate you from all sins. Therefore, grieve not.

इदं ते नातपस्काय नाभक्ताय कदाचन ।
न चाशुश्रूषवे वाच्यं न च मां योऽभ्यसूयति ।।६७।।

तप औ भक्तिले हीन, मेरा निन्दक ती अनि ।
न सुन्ने प्रति यो ज्ञान, नभन्नू कहिल्यै पनि ।।६७।।

This knowledge is never to be spoken by you to one who is devoid of austerities, nor to one who is not devoted, nor to one who does not render service, nor to one who does not desire to listen, nor to one who cavils at Me.

य इमं परमं गुह्यं मद्भक्तेष्वभिधास्यति ।
भक्तिं मयि परां कृत्वा मामेवैष्यत्यसंशयः ।।६८।।

जो अति गोप्य यो ज्ञान, भन्ला मेरा स्वभक्तमा ।
त्यो अत्यन्त गरी भक्ति, पुग्ला निश्चय नै ममा ।।६८।।

He who, with supreme devotion to Me, teaches this supreme secret to My devotees, shall doubtlessly come to Me.

न च तस्मान्मनुष्येषु कश्चिन्मे प्रियकृत्तमः ।
भविता न च मे तस्मादन्यः प्रियतरो भुवि ।।६९।।

न त्यो भन्दा कुनै मेरो, भलो गर्ने छ लोकमै ।
न त्यो भन्दा अरु प्यारो, पृथ्वीमा भेटिन्छ कुनै ।।६९।।

No one among humanity does dearer service to Me (than the promulgator of Bhagavad Gita), nor shall there be another on earth dearer to Me than he.

अध्येष्यते च य इमं धर्म्यं संवादमावयोः ।
ज्ञानयज्ञेन तेनाहमिष्टः स्यामिति मे मतिः ।।७०।।

अनि पढ्ने छ जो हाम्रो, धर्म–संवाद यो सब ।
ऊद्वारा ज्ञान यज्ञैले, पुजिनेछु म वास्तव ।।७०।।

And he who will study this sacred discourse of Ours, by him I shall have been worshipped by the sacrifice of wisdom. This is My proclamation.

श्रद्धावाननसूयश्च श्रृणुयादपि यो नरः ।
सोऽपि मुक्तः शुभाँल्लोकान्प्राप्नुयात्पुण्यकर्मणाम् ।।७१।।

जो दोषहीन; श्रद्धाले, सुन्छ मात्रै भने पनि ।
धर्मीका शुभ लोकैमा, मुक्त भै पुग्छ त्यो पनि ।।७१।।

Even the person who only listens to this with full faith and without envy, he too shall be liberated and attain the happy worlds of those of righteous deeds.

कच्चिदेतच्छ्रुतं पार्थ त्वयैकाग्रेण चेतसा ।
कच्चिदज्ञानसंमोहः प्रनष्टस्ते धनञ्जय ।।७२।।

तिमीले पार्थ ! यो के त, सुन्यौ भैकन तन्मय ?
तिम्रा अज्ञानको मोह, नासियो त ? धनंजय ! ।।७२।।

Has this been heard, O Arjuna, with one-pointed mind? Has the delusion of your ignorance been fully destroyed, O Dhananjaya?

अर्जुन उवाच:

नष्टो मोहः स्मृतिर्लब्धा त्वत्प्रसादान्मयाच्युत ।
स्थितोऽस्मि गतसन्देहः करिष्ये वचनं तव ।।७३।।

संझिएँ, नाशियो मोह, प्रभुको भै कृपा प्रभो !
निःशंक छु, हट्यो शंका, मान्छु आज्ञा हजूरको ।।७३।।

My delusion is destroyed as I have gained my memory (knowledge) through Your Grace, O Krishna! I am firm, and my doubts are gone. Now I will act according to Your word.

सञ्जय उवाच:

इत्यहं वासुदेवस्य पार्थस्य च महात्मनः ।
संवादमिममश्रौषमद्भुतं रोमहर्षणम् ।।७४।।

मैले यसरी श्रीकृष्ण, महात्मा पार्थ बीचको ।
सुनेँ रोमाञ्चकारी र, कुरा अद्भुत यो अहो ! ।।७४।।

Thus have I heard this wonderful dialogue between Lord Krishna and the high-souled Arjuna, which causes my hair to stand on end.

व्यासप्रसादाच्छ्रुतवानेतद्गुह्यमहं परम् ।
योगं योगेश्वरात्कृष्णात्साक्षात्कथयतः स्वयम् ।।७५।।

व्यास–कृपा हुँदा मैले, यो अति गुप्त योग त ।
साक्षत् योगेश कृष्णैले, आफैँ भन्दा सुनेँ नृप ! ।।७५।।

Through the Grace of Vyasa, I have heard this supreme and most secret Yoga directly from Krishna, the Lord of Yoga, Himself declaring it.

राजन्संस्मृत्य संस्मृत्य संवादमिममद्भुतम् ।
केशवार्जुनयोः पुण्यं हृष्यामि च मुहुर्मुहुः ।।७६।।

संझिई–संझिई राजन् ! यो सुसंवाद अद्भुत ।
कृष्ण–अर्जुनको जो हो, खुशी हुन्छु पुनः पुनः ।।७६।।

O King, remembering this wonderful and holy dialogue between Krishna and Arjuna, I rejoice again and again.

तच्च संस्मृत्य संस्मृत्य रूपमत्यद्भुतं हरेः ।
विस्मयो मे महान् राजन् हृष्यामि च पुनः पुनः ।।७७।।

अति अद्भुत् त्यो रूप, हरिको, संझिई अति–
आश्चर्य मनमा लाग्छ, रमाउँछु घरी–घरी ।।७७।।

And remembering again and again that most wonderful form of Hari, great is my wonder, O King! And I rejoice again and again.

यत्र योगेश्वरः कृष्णो यत्र पार्थो धनुर्धरः ।
तत्र श्रीर्विजयो भूतिर्ध्रुवा नीतिर्मतिर्मम ।।७८।।

जहाँ छन् कृष्ण योगेश, छन् धनुर्धारी अर्जुन ।
त्यहीँ छन् जीत; ऐश्वर्य, श्री; सत्य; नीति ठान्छु म ।।७८।।

Wherever there is Krishna, the Lord of Yoga, and wherever there is Arjuna, the archer, there is prosperity, happiness, victory and firm policy. Such is my conviction.

ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्री कृष्णार्जुनसम्वादे मोक्षसंन्यासयोगो नाम अष्टदशोऽध्यायः ।।

Thus in the Upanishads of the glorious Bhagavad Gita, the science of the Eternal, the scripture of Yoga, the dialogue between Sri Krishna and Arjuna, ends the eighteenth discourse entitled: The Yoga of Liberation by Renunciation

The world is one huge battlefield. The real Kurukshetra is within us. The battle of the Mahabharata is still raging within. Ignorance is Dhritarashtra. The individual soul is Arjuna. The indweller of our heart is Lord Krishna, the charioteer. The body is the chariot. The senses are the five horses. Mind, egoism, mental impressions, senses, cravings, likes and dislikes, lust, jealousy, greed, pride and hypocrisy are our dire enemies.
- Swami Shivananda

Revered Hinduism