Bhagavad Gita: Chapter 2

Bhagavad Gita: Chapter 2

सांख्य—योग
(Sankhya Yoga)

Lord Krishna teaching the knowledge of Gita to Arjuna

सञ्जय उवाच:

तं तथा कृपयाऽविष्टमश्रुपूर्णाकुलेक्षणम् ।
विषीदन्तमिदं वाक्यमुवाच मधुसूदनः ।।१।।

त्यसरी करुणापूर्ण, शोकालु आँसुलोचन ।
व्याकुल पार्थमा बोले, यसरी मधुसूदनः ।।१।।

Seeing Arjuna full of compassion, his mind depressed, his eyes full of tears, Madhusudana (Krishna), spoke the following words:

श्री भगवानुवाच:

कुतस्त्वा कश्मलमिदं विषमे समुपस्थितम् ।
अनार्यजुष्टमस्वर्ग्यमकीर्तिकरमर्जुन ।।२।।

तिमीमा कसरी पार्थ, मोह भो यस युद्धमा ?
न ठूलाले गरे यस्तो, न कीर्ति स्वर्ग दिन्छ वा ।।२।।

How have these impurities come upon you, this dejection which is unworthy of you, disgraceful, and which will close the gates of heaven upon you, O Arjuna?

क्लैब्यं मा स्म गमः पार्थ नैतत्त्वय्युपपद्यते ।
क्षुद्रं हृदयदौर्बल्यं त्यक्त्वोत्तिष्ठ परंतप ।।३।।

योग्य छैन तिमीमा यो, न हौ पार्थ ! नपुंसक ।
मनको तुच्छ कम्जोरी, छोडी उठ परंतप ! ।।३।।

Yield not to impotence, O son of Pritha! It does not befit you. Cast off this mean weakness of the heart. Stand up, O scorcher of foes!

अर्जुन उवाच:

कथं भीष्ममहं संख्ये द्रोणं च मधुसूदन ।
इषुभिः प्रतियोत्स्यामि पूजार्हावरिसूदन ।।४।।

कसरी रणमा कृष्ण ! भीष्म—द्रोणहरुप्रति ।
वाण हानी गरौँ युद्ध ? दुवै छन् पूजनीय ती ।।४।।

How, O Madhusudana, shall I fight in battle with arrows against Bhishma and Drona, who are fit to be worshipped, O destroyer of enemies?

गुरूनहत्वा हि महानुभावान्
श्रेयो भोक्तुं भैक्ष्यमपीह लोके ।
हत्वार्थकामांस्तु गुरूनिहैव
भुञ्जीय भोगान् रुधिरप्रदिग्धान् ।।५।।

संपूज्य यस्ता गुरुजी नमारी,
बाँच्नै बरु वेश छ भीख मागी ।
मारी यहाँ यी गुरु रक्तयुक्त,
त्यो अर्थ वा काम त भोग्नु पर्छ ।।५।।

Better it is, indeed, in this world to accept alms than to slay the most noble teachers. But if I kill them, even in this world all my enjoyments of wealth and desires will be stained with (their) blood.

न चैतद्विद्मः कतरन्नो गरीयो—
यद्वा जयेम यदि वा नो जयेयुः ।
यानेव हत्वा न जिजीविषाम—
स्तेऽवस्थिताः प्रमुखे धार्तराष्ट्राः ।।६।।

के गर्नु राम्रो ? न त जान्दछौँ यो,
हामी जितौँला कि उनीहरु पो ।
चाहन्न बाँच्नै जसलाइ मारी,
खडा तिनै कौरव छन् अगाडि ।।६।।

I can hardly tell which will be better: that we should conquer them or they should conquer us. Even the sons of Dhritarashtra, after slaying whom we do not wish to live, stand facing us.

कार्पण्यदोषोपहतस्वभावः
पृच्छामि त्वां धर्मसंमूढचेताः ।
यच्छ्रेयः स्यान्निश्चितं ब्रूहि तन्मे
शिष्यस्तेऽहं शाधि मां त्वां प्रपन्नम् ।।७।।

म आत्तिएँ भै कृपणी स्वभाव,
धर्मान्ध भै सोध्छु हजूरसाथ ।
जे निश्चित श्रेय छ भन्दिनोस् त्यो,
सिकाउनोस् शिष्य हुँ ढोग्छु राम्रो ।।७।।

My heart is overpowered by the taint of pity, my mind is confused as to duty. I ask You, tell me decisively what is good for me. I am Your disciple. Instruct me who has taken refuge in You.

न हि प्रपश्यामि ममापनुद्या
यच्छोकमुच्छोषणमिन्द्रियाणाम् ।
अवाप्य भूमावसपत्नमृद्धं
राज्यं सुराणामपि चाधिपत्यम् ।।८।।

सम्पन्न निष्कण्टक राज्य भूमि,
मिलोस्; बनौँ वा सुरको म स्वामी ।
देखिन्न क्यै इन्द्रिय शुष्ककारी,
यो शोक हर्ने त उपाय भारी ।।८।।

I can find no means to drive away this grief which is drying up my senses. I will not be able to dispel it even if I win a prosperous, unrivaled kingdom on earth with sovereignty like the demigods in heaven.

सञ्जय उवाच:

एवमुक्त्वा हृषीकेशं गुडाकेशः परन्तप ।
न योत्स्य इति गोविन्दमुक्त्वा तूष्णीं बभूव ह ।।९।।

यसो भनेर हे राजन ! ती गुडाकेश अर्जुन ।
“लड्दिन म” यसो भन्दै, कृष्णलाई, भए चुप ।।९।।

Having spoken thus to Hrishikesa (Lord of the senses), Arjuna (the conqueror of sleep), the destroyer of foes, said to Krishna: “I will not fight,” and became silent.

तमुवाच हृषीकेशः प्रहसन्निव भारत ।
सेनयोरुभयोर्मध्ये विषीदन्तमिदं वचः ।।१०।।

हाँसे जस्तो गरी राजन ! ती पार्थकन कृष्णले ।
दुई सेनामाझ चिन्ताले, जल्दामा यी कुरा भने ।।१०।।

To him who was despondent in the midst of the two armies, Sri Krishna, as if smiling, O Bharata, spoke these words:

श्री भगवानुवाच:

अशोच्यानन्वशोचस्त्वं प्रज्ञावादांश्च भाषसे ।
गतासूनगतासूंश्च नानुशोचन्ति पण्डिताः ।।११।।

न सोच्नेमा गरी शोक, बोल्छौ पण्डित झैँ तिमी ।
पण्डित् त मर्नु—बाँच्नूमा, गर्दैनन् शोक यस्तरी ।।११।।

You have grieved for those that should not be grieved for, yet you speak words of wisdom. The wise grieve neither for the living nor for the dead.

न त्वेवाहं जातु नासं न त्वं नेमे जनाधिपाः ।
न चैव न भविष्यामः सर्वे वयमतः परम् ।।१२।।

यस्तो हैन; कुनै काल, थिएनौँ म तथा तिमी ।
न यी राजाहरु नै थिए, न हौँला पछि नै भनी ।।१२।।

Never was there a time when I did not exist, nor you, nor all these kings; nor in the future shall any of us cease to be.

देहिनोऽस्मिन्यथा देहे कौमारं यौवनं जरा ।
तथा देहान्तरप्राप्तिर्धीरस्तत्र न मुह्यति ।।१३।।

जस्तो यो देहमा हुन्छन्, कौमार्य; यौन; वृद्धता ।
त्यस्तै देह अरू मिल्छन्, सोच्दैन धीरले त्यहाँ ।।१३।।

Just as in this body the embodied (soul) passes into childhood, youth and old age, so also does he pass into another body; the firm man is not bewildered by such a change.

मात्रास्पर्शास्तु कौन्तेय शीतोष्णसुखदुःखदाः ।
आगमापायिनोऽनित्यास्तांस्तितिक्षस्व भारत ।।१४।।

सुख—दुःख, चिसो—तातो, दिने यी विषयेन्द्रिय ।
क्षणभंगुर हुन् सारा, सहू ती अब अर्जुन ! ।।१४।।

The contacts of the senses with the objects, O son of Kunti, which cause heat and cold and pleasure and pain, have a beginning and an end; they are impermanent; endure them bravely, O Arjuna!

यं हि न व्यथयन्त्येते पुरुषं पुरुषर्षभ ।
समदुःखसुखं धीरं सोऽमृतत्वाय कल्पते ।।१५।।

जसलाई त यी पार्थ ! सक्दैनन् पार्न व्याकुल ।
सुख—दुःख समै देख्ने, त्यो धीर मोक्ष पाउँछ ।।१५।।

That firm man whom surely these afflict not, O chief among men, to whom pleasure and pain are the same, is fit for attaining immortality.

नासतो विद्यते भावो नाभावो विद्यते सतः ।
उभयोरपि दृष्टोऽन्तस्त्वनयोस्तत्त्वदर्शिभिः ।।१६।।

असत् को हुन्न अस्तित्व, सत् को हुन्न अभाव नै।
तत्वदर्शी महात्माले, देख्या छन् तत्व यी दुवै ।।१६।।

The unreal has no being; there is no non-being of the Real; the truth about both has been seen by the knowers of the Truth (or the seers of the Essence).

अविनाशि तु तद्विद्धि येन सर्वमिदं ततम् ।
विनाशमव्ययस्यास्य न कश्चित्कर्तुमर्हति ।।१७।।

अविनाशी त त्यो जान, जसले व्याप्त यो सबै ।
अनाशी यसको नाश, कोही सक्दैन गर्न नै ।।१७।।

Know That (soul) to be indestructible, by whom all this is pervaded. None can cause the destruction of That, the Imperishable.

अन्तवन्त इमे देहा नित्यस्योक्ताः शरीरिणः ।
अनाशिनोऽप्रमेयस्य तस्माद्युध्यस्व भारत ।।१८।।

अप्रमेय अनाशी यो, नित्य जीवात्मका तन ।
नासिने छन् सबै तस्मात्, लडाइँ गर अर्जुन ! ।।१८।।

These bodies of the embodied Self, which is eternal, indestructible and immeasurable, are said to have an end. Therefore, fight, O Arjuna!

य एनं वेत्ति हन्तारं यश्चैनं मन्यते हतम् ।
उभौ तौ न विजानीतो नायं हन्ति न हन्यते ।।१९।।

जो मार्ने अनि जो मर्ने, यो आत्माकन मान्दछ ।
जान्दैनन् ती दुवै; यो त, न मर्छ न त मार्दछ ।।१९।।

He who takes the Self to be the slayer and he who thinks He is slain, neither of them knows; He slays not nor is He slain.

न जायते म्रियते वा कदाचि—
न्नायं भूत्वा भविता वा न भूयः ।
अजो नित्यः शाश्वतोऽयं पुराणो
न हन्यते हन्यमाने शरीरे ।।२०।।

न जन्मिने न त मर्ने कबै यो,
वा यो बनी फेरी बन्ने कतै हो ।
अजन्मा यो नित्य दीगो पुरानो,
न मर्ने हो देह मर्दा पनि यो ।।२०।।

He is not born nor does He ever die; after having been, He again ceases not to be. Unborn, eternal, changeless and ancient, He is not killed when the body is killed.

वेदाविनाशिनं नित्यं य एनमजमव्ययम् ।
कथं स पुरुषः पार्थ कं घातयति हन्ति कम् ।।२१।।

जो यसलाई अनाशी र अजन्मा बुझ्छ अर्जुन !
कस्लाई कसरी मार्छ, कहाँ त्यसले मराउँछ ? ।।२१।।

Whosoever knows Him to be indestructible, eternal, unborn and inexhaustible, how can that man slay, O Arjuna, or cause to be slain?

वासांसि जीर्णानि यथा विहाय
नवानि गृह्णाति नरोऽपराणि ।
तथा शरीराणि विहाय जीर्णा—
न्यन्यानि संयाति नवानि देही ।।२२।।

थोत्रे लुगा ती जसरी त फाली,
अरु नयाँ फेर्छ मनुष्य जाति ।
त्यस्तै पुराना सब देह त्यागी,
नयाँ अरु नै तन लिन्छ प्राणी ।।२२।।

As a person puts on new garments, giving up old ones, the soul similarly accepts new material bodies, giving up the old and useless ones.

नैनं छिन्दन्ति शस्त्राणि नैनं दहति पावकः ।
न चैनं क्लेदयन्त्यापो न शोषयति मारुतः ।।२३।।

न काट्छन् हतियारैले, न आगो नै जलाउँछ ।
हावा न सोस्छ यस्लाई, न पानी नै गलाउँछ ।।२३।।

Weapons cut It not, fire burns It not, water wets It not, wind dries It not.

अच्छेद्योऽयमदाह्योऽयमक्लेद्योऽशोष्य एव च ।
नित्यः सर्वगतः स्थाणुरचलोऽयं सनातनः ।।२४।।

न काटिन्छ न यो डढ्छ, न गल्छ न त सुक्दछ ।
अचल व्यापकै हो यो, नित्य स्थिर सनातन ।।२४।।

This Self cannot be cut, burnt, wetted nor dried up. It is eternal, all-pervading, stable, ancient and immovable.

अव्यक्तोऽयमचिन्त्योऽयमविकार्योऽयमुच्यते ।
तस्मादेवं विदित्वैनं नानुशोचितुमर्हसि ।।२५।।

देखिँदैन; चिताइन्न, बिग्रिँदैन; भनिन्छ यो ।
त्यसैले यो बुझी यस्तो, शोक गर्नु अयोग्य हो ।।२५।।

This (Self) is said to be unmanifested, unthinkable and unchangeable. Therefore, knowing This to be such, you should not grieve.

अथ चैनं नित्यजातं नित्यं वा मन्यसे मृतम् ।
तथापि त्वं महाबाहो नैवं शोचितुमर्हसि ।।२६।।

सँधै नै जन्मिने मर्ने, यस्लाई यदि मान्दछौ ।
तै पनि यसरी पार्थ ! शोक गर्न अयोग्य छौ ।।२६।।

But, even if you think of It as being constantly born and dying, even then, O mighty-armed, you should not grieve.

जातस्य हि ध्रुवो मृत्युर्ध्रुवं जन्म मृतस्य च ।
तस्मादपरिहार्येऽर्थे न त्वं शोचितुमर्हसि ।।२७।।

अवश्य जन्मिने मर्छ, मर्ने जन्मिन्छ निश्चय ।
त्यसैले क्यै न लाग्नेमा, तिमी आत्तिनु व्यर्थ छ ।।२७।।

For, certain is death for the born and certain is birth for the dead. Therefore, over the inevitable you should not grieve.

अव्यक्तादीनि भूतानि व्यक्तमध्यानि भारत ।
अव्यक्तनिधनान्येव तत्र का परिदेवना ।।२८।।

अशरीरी सबै प्राणी, यो अघि र मरे पछि ।
अहिले मात्र हो देह, के को चिन्ता त्यहाँ अनि ? ।।२८।।

Beings are unmanifested in their beginning, manifested in their middle state, O Arjuna, and unmanifested again in their end. What is there to grieve about?

आश्चर्यवत्पश्यति कश्चिदेन—
माश्चर्यवद्वदति तथैव चान्यः ।
आश्चर्यवच्चैनमन्यः श्रृणोति
श्रुत्वाप्येनं वेद न चैव कश्चित् ।।२९।।

आश्चर्य झैँ यस्लाई देख्छ कोही,
आश्चर्य झैँ यस्लाई भन्छ कोही ।
आश्चर्य झैँ यस्लाई सुन्छ अर्को,
जान्दैन सुन्दा पनि फेरि अर्को ।।२९।।

One sees This (the Self) as a wonder; another speaks of It as a wonder; another hears of It as a wonder; yet, having heard, none understand It at all.

देही नित्यमवध्योऽयं देहे सर्वस्य भारत ।
तस्मात्सर्वाणि भूतानि न त्वं शोचितुमर्हसि ।।३०।।

सबैका देहमा आत्मा, यो सदैव अवध्य छ ।
त्यसैले सब प्राणीमा, शोक गर्नु अयोग्य छ ।।३०।।

This, the Indweller in the body of everyone, is always indestructible, O Arjuna! Therefore, you should not grieve for any creature.

स्वधर्ममपि चावेक्ष्य न विकम्पितुमर्हसि ।
धर्म्याद्धि युद्धाछ्रेयोऽन्यत्क्षत्रियस्य न विद्यते ।।३१।।

स्वधर्म पनि हेरेर, पछि पर्नु अयोग्य हो ।
धर्मलडाइँ भन्दा त, क्षेत्रीको छैन क्यै ठुलो ।।३१।।

Further, having regard to your own duty, you should not waver, for there is nothing higher for a Kshatriya than a righteous war.

यदृच्छया चोपपन्नं स्वर्गद्वारमपावृतम् ।
सुखिनः क्षत्रियाः पार्थ लभन्ते युद्धमीदृशम् ।।३२।।

आफैँ—आफ मिलेको र, खुलेको स्वर्ग—द्वार झैँ ।
भाग्यमान् क्षेत्रिले मात्रै, पाउँछन् युद्ध यो कसै ।।३२।।

Happy are the Kshatriyas, O Arjuna, who are called upon to fight in such a battle that comes of itself as an open door to heaven.

अथ चैत्त्वमिमं धर्म्यं संग्रामं न करिष्यसि ।
ततः स्वधर्मं कीर्तिं च हित्वा पापमवाप्स्यसि ।।३३।।

अनि यो धर्म—संग्राम, गर्दैनौ त यहाँ यदि ।
फालेर धर्म औ कीर्ति, पाप नै पाउला तिमी ।।३३।।

But, if you do not fight in this righteous war, then, having abandoned your duty and fame, you shall incur sin.

अकीर्तिं चापि भूतानि कथयिष्यन्ति तेऽव्ययाम् ।
संभावितस्य चाकीर्तिर्मरणादतिरिच्यते ।।३४।।

अपकीर्ति सदा तिम्रो, गाउँनेछन् मनुष्य, र—
हो ठुलाको अपकीर्ति, मर्नु भन्दा भयंकर ।।३४।।

People, too, will recount your everlasting dishonor, and to one who has been honored, dishonor is worse than death.

भयाद्रणादुपरतं मंस्यन्ते त्वां महारथाः ।
येषां च त्वं बहुमतो भूत्वा यास्यसि लाघवम् ।।३५।।

भन्ने छन् “डरले भाग्यो”, तिमीलाई महारथी ।
जसका मान्य छौ आज, तुच्छ मान्लान् समग्र ती ।।३५।।

The great car-warriors will think that you have withdrawn from the battle through fear; and you will be lightly held by them who have thought much of you.

अवाच्यवादांश्च बहून् वदिष्यन्ति तवाहिताः ।
निन्दन्तस्तव सामर्थ्यं ततो दुःखतरं नु किम् ।।३६।।

तिम्रा सामर्थ्यको साह्रै, निन्दाले अपशब्द नै ।
बोल्लान् तिम्रा सबै शत्रु, त्यो भन्दा दुःख के अझै ? ।।३६।।

Your enemies also, caviling at your power, will speak many abusive words. What is more painful than this!

हतो वा प्राप्स्यसि स्वर्गं जित्वा वा भोक्ष्यसे महीम् ।
तस्मादुत्तिष्ठ कौन्तेय युद्धाय कृतनिश्चयः ।।३७।।

मरेमा पाउला स्वर्ग, भोगौला पृथ्वी जिते ।
त्यसैले उठ लौ लड्न, निश्चयी दृढ भै सखे ! ।।३७।।

O son of Kunti, either you will be killed on the battlefield and attain the heaven, or you will conquer and enjoy the earthly kingdom. Therefore, get up with determination and fight!

सुखदुःखे समे कृत्वा लाभालाभौ जयाजयौ ।
ततो युद्धाय युज्यस्व नैवं पापमवाप्स्यसि ।।३८।।

घाटा—नाफा, दुःख—सुख, हार—जीत बराबरी ।
यसरी संझिई लड्दा, पाप लाग्दैन त्यो घरी ।।३८।।

Having made pleasure and pain, gain and loss, victory and defeat the same, engage you in battle for the sake of battle; thus you shall not incur sin.

एषा तेऽभिहिता सांख्ये बुद्धिर्योगे त्विमां श्रृणु ।
बुद्ध्या युक्तो यया पार्थ कर्मबन्धं प्रहास्यसि ।।३९।।

यो ज्ञानयोगको बुद्धि, भनेँ पार्थ ! तिमीकन ।
योगको सुन जुन् बुद्धि, नास्दछन् कर्मबन्धन ।।३९।।

This which has been taught to you, is wisdom concerning Sankhya. Now listen to wisdom concerning Yoga, endowed with which, O Arjuna, you shall cast off the bonds of action!

नेहाभिक्रमनाशोऽस्ति प्रत्यवायो न विद्यते ।
स्वल्पमप्यस्य धर्मस्य त्रायते महतो भयात् ।।४०।।

यसमा बीज नासिन्न, फलदोष हुँदैन नि ।
तार्छ ठूला डरैबाट, यो थोरै धर्मले पनि ।।४०।।

In this, there is no loss of effort, nor is there any harm. Even a little of this knowledge (even a little practice of this Yoga) protects one from great fear.

व्यवसायात्मिका बुद्धिरेकेह कुरुनन्दन ।
बहुशाखा ह्यनन्ताश्च बुद्धयोऽव्यवसायिनाम् ।।४१।।

एउटै हुन्छ हे पार्थ ! निश्चयात्मक बुद्धि त ।
अज्ञानी जनका बुद्धि, बेग्ला बेग्लै अनेकन ।।४१।।

Here, O joy of the Kurus, there is a single one-pointed determination. Many-branched and endless are the thoughts of the irresolute.

यामिमां पुष्पितां वाचं प्रवदन्त्यविपश्चितः ।
वेदवादरताः पार्थ नान्यदस्तीति वादिनः ।।४२।।

देखावटी कुरा यो जो, अज्ञानी जुन बोल्दछन् ।
वेदवादी त हे पार्थ ! “यो भन्दा छैन” भन्दछन् ।।४२।।

Flowery speech is uttered by the unwise, who take pleasure in the eulogizing words of the Vedas, O Arjuna, saying: “There is nothing else!”

कामात्मानः स्वर्गपरा जन्मकर्मफलप्रदाम् ।
क्रियाविशेषबहुलां भोगैश्वर्यगतिं प्रति ।।४३।।

सकामी स्वर्ग प्रेमी ती, जन्म—कर्मफलप्रद ।
भोग ऐश्वर्यका लागि, क्रिया—कर्मप्रचारक ।।४३।।

Full of desires, having heaven as their goal, they utter speech which promises birth as the reward of one’s actions, and prescribe various specific actions for the attainment of pleasure and power.

भोगैश्वर्यप्रसक्तानां तयापहृतचेतसाम् ।
व्यवसायात्मिका बुद्धिः समाधौ न विधीयते ।।४४।।

त्यसैले चित्त तानेका, भोग ऐश्वर्य इच्छुक ।
त्यस्ता आसक्तमा हुन्न, सद्बुद्धि निश्चयात्मक ।।४४।।

In the minds of those who are too attached to sense enjoyment and material opulence, and who are bewildered by such things, the resolute determination for devotional service to the Supreme Lord does not take place.

त्रैगुण्यविषया वेदा निस्त्रैगुण्यो भवार्जुन ।
निर्द्वन्द्वो नित्यसत्त्वस्थो निर्योगक्षेम आत्मवान् ।।४५।।

सन्सारि छन् सबै वेद, असन्सारी र अर्जुन !
द्वन्द्वहीन र निष्काम, नित्यस्थ आत्मवान् बन ।।४५।।

The Vedas deal with the three attributes (of Nature); be you above these three attributes, O Arjuna! Free yourself from the pairs of opposites and ever remain in the quality of Sattwa (goodness), freed from the thought of acquisition and preservation, and be established in the Self.

यावानर्थ उदपाने सर्वतः संप्लुतोदके ।
तावान्सर्वेषु वेदेषु ब्राह्मणस्य विजानतः ।।४६।।

जलाम्य भैदिए सारा, कूवाको जति काम छ ।
तत्त्वज्ञ ब्रह्मज्ञानीमा, वेदको त्यत्ति काम छ ।।४६।।

To the Brahmana who has known the Self, all the Vedas are of as much use as a reservoir of water in a place where there is a flood.

कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन ।
मा कर्मफलहेतुर्भूर्मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि ।।४७।।

हक छ कर्ममै तिम्रो, फलमा छैन त्यो कबै ।
न हौ कर्मफलाकांक्षी, नहोस् प्रीति अकर्ममै ।।४७।।

Your right is to work only, but never with its fruits. Let not the fruits of actions be your motive, nor let your attachment be to inaction.

योगस्थः कुरु कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा धनञ्जय ।
सिद्ध्यसिद्ध्योः समो भूत्वा समत्वं योग उच्यते ।।४८।।

त्यागी आसक्ति; भै योगी, सिद्धि—असिद्धिमा सम ।
भै कर्म गर हे पार्थ ! समत्व योग हो बुझ ।।४८।।

Perform action, O Arjuna, being steadfast in Yoga, abandoning attachment and balanced in success and failure. Evenness of mind is called Yoga.

दूरेण ह्यवरं कर्म बुद्धियोगाद्धनञ्जय ।
बुद्धौ शरणमन्विच्छ कृपणाः फलहेतवः ।।४९।।

यो बुद्धियोगभन्दा, कर्म अत्यन्त सानु छ ।
समत्व बुद्धिमा लाग, दुःखी हुन् फलइच्छुक ।।४९।।

Far lower than the Yoga of wisdom is action, O Arjuna! Seek you refuge in wisdom; wretched are they whose motive is the fruit.

बुद्धियुक्तो जहातीह उभे सुकृतदुष्कृते ।
तस्माद्योगाय युज्यस्व योगः कर्मसु कौशलम् ।।५०।।

सम बुद्धि हुने त्याग्छ, पाप—पुण्य दुवै यहीँ ।
त्यसैले त्यसमै लाग, योग हो कर्म—चातुरी ।।५०।।

Endowed with wisdom (evenness of mind), one casts off in this life both good and evil deeds. Therefore, devote yourself to Yoga; Yoga is skill in action.

कर्मजं बुद्धियुक्ता हि फलं त्यक्त्वा मनीषिणः ।
जन्मबन्धविनिर्मुक्ताः पदं गच्छन्त्यनामयम् ।।५१।।

ती बुद्धियुक्त ज्ञानी त, त्यागेर कर्मको फल ।
जन्मबन्धन तोडेका, पाउलान् श्रेष्ठ त्यो पद ।।५१।।

The wise, possessed of knowledge, having abandoned the fruits of their actions, and being freed from the fetters of birth, go to the place which is beyond all evil.

यदा ते मोहकलिलं बुद्धिर्व्यतितरिष्यति ।
तदा गन्तासि निर्वेदं श्रोतव्यस्य श्रुतस्य च ।।५२।।

जब यो मोहको भास, तिम्रो बुद्धि छिचोल्दछ ।
तब सुन्ने, सुनेकोमा, पूर्ण वैराग्य मिल्दछ ।।५२।।

When your intellect crosses beyond the mire of delusion, then you shall attain to indifference as to what has been heard and what has yet to be heard.

श्रुतिविप्रतिपन्ना ते यदा स्थास्यति निश्चला ।
समाधावचला बुद्धिस्तदा योगमवाप्स्यसि ।।५३।।

वेदले भ्रान्त पारेको, तिम्रो बुद्धि जब स्थिर ।
बनी समाधिमा अड्ला, तब यो योग मिल्दछ ।।५३।।

When your intellect, perplexed by what you have heard, shall stand immovable and steady in the Self, then you shall attain Self-realization.

अर्जुन उवाच:

स्थितप्रज्ञस्य का भाषा समाधिस्थस्य केशव ।
स्थितधीः किं प्रभाषेत किमासीत व्रजेत किम् ।।५४।।

स्थिर बुद्धि समाधिस्थ, कसरी बोल्छ केशव !
कसरी बस्छ वा चल्छ, उसको के छ लक्षण ? ।।५४।।

What, O Krishna, is the description of him who has steady wisdom and is merged in the Super-Conscious State? How does one of steady wisdom speak? How does he sit? How does he walk?

श्री भगवानुवाच:

प्रजहाति यदा कामान् सर्वान् पार्थ मनोगतान् ।
आत्मन्येवात्मना तुष्टः स्थितप्रज्ञस्तदोच्यते ।।५५।।

पार्थ ! जो मनका सारा, कामना जब त्याग्दछ ।
आफैँ—आफ खुशी बन्दै, स्थिर बुद्धि कहाउँछ ।।५५।।

When a man completely casts off, O Arjuna, all the desires of the mind and is satisfied in the Self by the Self, then he is said to be one of steady wisdom.

दुःखेष्वनुद्विग्नमनाः सुखेषु विगतस्पृहः ।
वीतरागभयक्रोधः स्थितधीर्मुनिरुच्यते ।।५६।।

दुःखमा आत्तिने हैन, सुखमा न त फुल्दछ ।
रिस राग डरै हुन्न, त्यो मुनि स्थिरबुद्धि छ ।।५६।।

He whose mind is not shaken by adversity, who does not hanker after pleasures, and who is free from attachment, fear and anger, is called a sage of steady wisdom.

यः सर्वत्रानभिस्नेहस्तत्तत्प्राप्य शुभाशुभम् ।
नाभिनन्दति न द्वेष्टि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ।।५७।।

सर्वत्र स्नेह रहित, शुभाऽशुभमहाँ छ जो ।
न दुःखी न सुखी हुन्छ, त्यही हो स्थिर बुद्धिको ।।५७।।

He who is everywhere without attachment, on meeting with anything good or bad, who neither rejoices nor hates, his wisdom is fixed.

यदा संहरते चायं कूर्मोऽङ्गानीव सर्वशः ।
इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ।।५८।।

जब यो कछुवाले ती, सारा अंग खिचे सरी ।
इन्द्रियविषयैबाट, खिच्छ ता बन्छ थीर धी ।।५८।।

When, like the tortoise which withdraws its limbs on all sides, he withdraws his senses from the sense-objects, then his wisdom becomes steady.

विषया विनिवर्तन्ते निराहारस्य देहिनः ।
रसवर्जं रसोऽप्यस्य परं दृष्ट्वा निवर्तते ।।५९।।

विषयहीन मान्छेका, विषय छुट्दछन् तर ।
रहन्छ राग; यस्को त, ब्रह्म देखेर छुट्दछ ।।५९।।

The objects of the senses turn away from the abstinent man, leaving the longing behind; but his longing also turns away on seeing the Supreme.

यततो ह्यपि कौन्तेय पुरुषस्य विपश्चितः ।
इन्द्रियाणि प्रमाथीनि हरन्ति प्रसभं मनः ।।६०।।

जस्मा प्रयत्नवान् फेरी, बुद्धिमान् नरको पनि ।
मन हर्छन् बलैले ती, इन्द्रिय मथनी बनी ।।६०।।

The senses are so strong and impetuous, O Arjuna, that they forcibly carry away the mind even of a man of discrimination who is endeavoring to control them.

तानि सर्वाणि संयम्य युक्त आसीत मत्परः ।
वशे हि यस्येन्द्रियाणि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ।।६१।।

ती इन्द्रिय सबै रोकी, योगी संलग्न होस् ममा ।
इन्द्रिय वशमा जस्का, उस्कै बुद्धि प्रतिष्ठता ।।६१।।

Having restrained them all, he should sit steadfast, intent on Me; his wisdom is steady whose senses are under control.

ध्यायतो विषयान्पुंसः सङ्गस्तेषूपजायते ।
सङ्गात् संजायते कामः कामात्क्रोधोऽभिजायते ।।६२।।

विषयासक्त मान्छेमा, नित्य आसक्ति बढ्दछ ।
आसक्तिबाट भै काम, कामले रीस उठ्दछ ।।६२।।

When a man thinks of the objects, attachment to them arises; from attachment desire is born; from desire anger arises.

क्रोधाद्भवति सम्मोहः सम्मोहात्स्मृतिविभ्रमः ।
स्मृतिभ्रंशाद् बुद्धिनाशो बुद्धिनाशात्प्रणश्यति ।।६३।।

रीसबाट भई मोह, मोहले स्मृति नास्दछ ।
स्मृति बिग्रे उड्यो बुद्धि, त्यो पछि सर्वनाश छ ।।६३।।

From anger comes delusion; from delusion the loss of memory; from loss of memory the destruction of discrimination; from the destruction of discrimination he perishes.

रागद्वेषवियुक्तैस्तु विषयानिन्द्रियैश्चरन् ।
आत्मवश्यैर्विधेयात्मा प्रसादमधिगच्छति ।।६४।।

राग—द्वेष विना आफ्ना, वशका इन्द्रियादिले ।
भोग्दै विषय स्वाधीन, पुग्छ प्रसन्नताविषे ।।६४।।

But the self-controlled man, moving amongst objects with the senses under restraint, and free from attraction and repulsion, attains to peace.

प्रसादे सर्वदुःखानां हानिरस्योपजायते ।
प्रसन्नचेतसो ह्याशु बुद्धिः पर्यवतिष्ठते ।।६५।।

त्यसका दुःख सबै भाग्छन्, मिलेपछि प्रसन्नता ।
प्रसन्न चित्त पार्नेको, हुन्छ बुद्धि अखण्डता ।।६५।।

In that peace all pains are destroyed, and the intellect of the tranquil-minded soon becomes steady.
[Meaning: When peace is attained all miseries end.]

नास्ति बुद्धिरयुक्तस्य न चायुक्तस्य भावना ।
न चाभावयतः शान्तिरशान्तस्य कुतः सुखम् ।।६६।।

हुन्न असाधुको बुद्धि, असाधु हुन्न आस्तिक ।
नास्तिक शान्त बन्दैन, अशान्तमा कहाँ सुख ? ।।६६।।

There is no knowledge of the Self to the unsteady, and to the unsteady no meditation is possible; and to the unmeditative there can be no peace; and to the man who has no peace, how can there be happiness?

इन्द्रियाणां हि चरतां यन्मनोऽनुविधीयते ।
तदस्य हरति प्रज्ञां वायुर्नावमिवाम्भसि ।।६७।।

चर्ने इन्द्रियका साथ, मन हुन्छ सँगै जहाँ ।
त्यो यस्को बुद्धि हर्दिन्छ, हावाले नाउ झैँ यहाँ ।।६७।।

For the mind which follows in the wake of the wandering senses, carries away his discrimination as the wind (carries away) a boat on the water.

तस्माद्यस्य महाबाहो निगृहीतानि सर्वशः ।
इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ।।६८।।

त्यसैले जसका पार्थ ! पूरै छन् वश इन्द्रिय ।
इन्द्रियार्थहरुबाट, उसैको स्थिर बुद्धि छ ।।६८।।

Therefore, O mighty-armed Arjuna, his knowledge is steady whose senses are completely restrained from sense-objects.

या निशा सर्वभूतानां तस्यां जागर्ति संयमी ।
यस्यां जाग्रति भूतानि सा निशा पश्यतो मुनेः ।।६९।।

रात जुन् सब प्राणीको, त्यहाँ जाग्दछ संयमी ।
जहाँ प्राणीहरु जाग्छन्, ज्ञानीको रात हो त्यही ।।६९।।

That which is night to all beings, then the self-controlled man is awake; when all beings are awake, that is night for the sage who sees.
[Meaning: The sage lives in the Self; this is day to him. He is unconscious of worldly phenomena; this is like night to him. The ordinary man is unconscious of his real nature. So life in the Self is like night to him. He experiences sense-objects; this is day to him.]

आपूर्यमाणमचलप्रतिष्ठं
समुद्रमापः प्रविशन्ति यद्वत् ।
तद्वत्कामा यं प्रविशन्ति सर्वे
स शान्तिमाप्नोति न कामकामी ।।७०।।

सीमा नडग्ने भरी सागरैमा,
पानी मिले तुल्य अरु नदीका ।
जस्मा सबै काम बिलाउँछन् त्यो,
भै शान्त बस्ला, न त काम प्यासो ।।७०।।

He attains peace into whom all desires enter as waters enter the ocean, which, filled from all sides, remains unmoved; but not the man who is full of desires.

विहाय कामान्यः सर्वान्पुमांश्चरति निःस्पृहः ।
निर्ममो निरहंकारः स शान्तिमधिगच्छति ।।७१।।

जो मान्छे कामना सारा, छोडी निस्पृह बन्दछ ।
ममता र अहंकार, छोड्छ; ऊ शान्ति पाउँछ ।।७१।।

The man attains peace, who, abandoning all desires, moves about without longing, without the sense of mine and without egoism.

एषा ब्राह्मी स्थितिः पार्थ नैनां प्राप्य विमुह्यति ।
स्थित्वाऽस्यामन्तकालेऽपि ब्रह्मनिर्वाणमृच्छति ।।७२।।

स्थिति ब्रह्मज्ञको यै हो, यो पाए हुन्न मोहित ।
अन्त्यमा त्यसमै पार्थ ! मुक्त हुन्छ ऊ निश्चित ।।७२।।

This is the Brahmic seat (eternal state), O son of Pritha! Attaining to this, none is deluded. Being established therein, even at the end of life one attains to oneness with Brahman.

ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्री कृष्णार्जुनसम्वादे साङ्ख्ययोगो नाम द्वितीयोऽध्यायः ।।

Thus in the Upanishads of the glorious Bhagavad Gita, the science of the Eternal, the scripture of Yoga, the dialogue between Sri Krishna and Arjuna, ends the second discourse entitled: Sankhya Yoga