Bhagavad Gita: Chapter 15

Bhagavad Gita: Chapter 15

पुरुषोत्तमयोग
(The Yoga of the Supreme Spirit)

Vedic interpretration of Tree of Life, with roots (source/God) upwards, giving birth to different branches of Science (Vedic Science) coming forth below

श्री भगवानुवाच:

ऊर्ध्वमूलमधःशाखमश्वत्थं प्राहुरव्ययम् ।
छन्दांसि यस्य पर्णानि यस्तं वेद स वेदवित् ।।१।।

माथि फेद उँधो हाँगा, हुने पिपल नित्य छ ।
वेद हुन् जसका पात, त्यो जान्ने वेद जान्दछ ।।१।।

They (the wise) speak of the indestructible Peepal tree, having its root above and branches below, whose leaves are the metres or hymns; he who knows this is a knower of the Vedas.

अधश्चोर्ध्वं प्रसृतास्तस्य शाखा
गुणप्रवृद्धा विषयप्रवालाः ।
अधश्च मूलान्यनुसन्ततानि
कर्मानुबन्धीनि मनुष्यलोके ।।२।।

उँधो उँभो छन् जसका प्रशाखा,
बढ्छन् गुणैले विषयादि मूना ।
उँधो जरा फेरि फिँजेर जान्छन्,
ती कर्मद्वारा नरलोक बाँध्छन् ।।२।।

Below and above spread its branches, nourished by the Gunas; sense-objects are its buds; and below in the world of men stretch forth the roots, binding them to fruitive actions.

न रूपमस्येह तथोपलभ्यते
नान्तो न चादिर्न च संप्रतिष्ठा ।
अश्वत्थमेनं सुविरूढमूल–
मसङ्गशस्त्रेण दृढेन छित्त्वा ।।३।।

पाइन्न त्यस्तो यसको स्वरूप,
न आदि; अन्त्य; स्थिति नै कुनै छ ।
यो पिपलैको मजबूत फेद,
दह्रो असंगी असिले गिँडेर ।।३।।

Its form is not perceived here as such, neither its end nor its origin, nor its foundation nor resting place. But with determination, one must cut down this firmly-rooted Peepal tree with the strong axe of non-attachment.

ततः पदं तत्परिमार्गितव्यं
यस्मिन्गता न निवर्तन्ति भूयः ।
तमेव चाद्यं पुरुषं प्रपद्ये
यतः प्रवृत्तिः प्रसृता पुराणी ।।४।।

अनि त्यही सत् पद खोज्नु पर्छ,
पुग्दा जहाँ जन्म र मृत्यु टर्छ ।
ती ईश्वरैका शरणै परेको,
प्रवृत्ति जसबाट चल्यो पुरानो ।।४।।

Then that goal should be sought after, where having gone none returns again. Seek refuge in that Primeval Purusha from whom streamed forth the ancient activity or energy.
[Meaning: That which fills the whole world with the form of Satchidananda, is Purusha. That which sleeps in this city of the body is the Purusha. Single-minded devotion, which consists of ceaselessly remembering the Supreme Being, is the surest and most potent means of attaining Self-realization.]

निर्मानमोहा जितसङ्गदोषा
अध्यात्मनित्या विनिवृत्तकामाः ।
द्वन्द्वैर्विमुक्ताः सुखदुःखसंज्ञै
र्गच्छन्त्यमूढाः पदमव्ययं तत् ।।५।।

जितेर संग त्यजी मोह मान,
आत्मज्ञ भै फेरि त्यजेर काम ।
जो द्वन्द्व छोड्छन् सुख–दुःख नामी,
पुग्छन् त्यही अव्यय धाम ज्ञानी ।।५।।

Freed from pride and delusion, victorious over the evil of attachment, dwelling constantly in the Self, their desires having completely turned away, and freed from the dualities of happiness and distress, the undeluded (ones) reach the eternal goal.

न तद्भासयते सूर्यो न शशाङ्को न पावकः ।
यद्गत्वा न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम ।।६।।

प्रकाश पार्न सक्दैनन्, अग्नि; सूर्य; शशी त्यहाँ ।
परमधाम त्यो मेरो, फर्किँदैनन् पुगी जहाँ ।।६।।

That supreme abode of Mine is not illumined by the sun or moon, nor by fire or electricity. Those who reach it never return to this material world.

ममैवांशो जीवलोके जीवभूतः सनातनः ।
मनःषष्ठानीन्द्रियाणि प्रकृतिस्थानि कर्षति ।।७।।

संसारी देहमा मेरै, अंश शाश्वत जीव छ ।
खिच्छ प्रकृतिका त्यो नै, छःवटै मन इन्द्रिय ।।७।।

An eternal portion of Myself having become a living soul in the world of life, draws to (itself) the (five) senses with the mind for the sixth, abiding in Nature.

शरीरं यदवाप्नोति यच्चाप्युत्क्रामतीश्वरः ।
गृहीत्वैतानि संयाति वायुर्गन्धानिवाशयात् ।।८।।

त्यागेका देहबाट त्यो, जीवात्मा प्राप्त देहमा ।
हावाले गन्ध बोके झैँ, पुग्छ इन्द्रिय ली त्यहाँ ।।८।।

When the Lord (soul) obtains a body and when He leaves it, He takes these and goes (with them) as the wind takes the scents from their seats (flowers, etc.).

श्रोत्रं चक्षुः स्पर्शनं च रसनं घ्राणमेव च ।
अधिष्ठाय मनश्चायं विषयानुपसेवते ।।९।।

कान; आँखा; त्वचा; जिब्रो, नाक औ मन मार्फत ।
भोग्छ यो जीव विषय, देहमा त्यो रहीकन ।।९।।

Presiding over the ear, the eye, touch, taste and smell, as well as the mind, He enjoys the objects of the senses.

उत्क्रामन्तं स्थितं वापि भुञ्जानं वा गुणान्वितम् ।
विमूढा नानुपश्यन्ति पश्यन्ति ज्ञानचक्षुषः ।।१०।।

देह छोड्ने तथा बस्ने, भोग्ने र त्रिगुणीकन ।
मूर्ख मानिस जान्दैनन्, जान्दछन् ज्ञानवान् जन ।।१०।।

The deluded (foolish) do not see Him who departs, stays and enjoys; but they who possess the eye of knowledge behold Him.

यतन्तो योगिनश्चैनं पश्यन्त्यात्मन्यवस्थितम् ।
यतन्तोऽप्यकृतात्मानो नैनं पश्यन्त्यचेतसः ।।११।।

योगी त अन्तरात्मा यो, यत्नले देख्दछन् सँधै ।
यत्नले पनि देख्दैनन्, अयोगी शठ–मूर्ख नैँ ।।११।।

The Yogis striving (for perfection) behold Him dwelling in the Self; but, the unrefined and unintelligent, even though striving, see Him not.

यदादित्यगतं तेजो जगद्भासयतेऽखिलम् ।
यच्चन्द्रमसि यच्चाग्नौ तत्तेजो विद्धि मामकम् ।।१२।।

सूर्यको तेज जो पार्छ, सारा विश्व प्रकाशित ।
चन्द्रको; अग्निको तेज, त्यो मेरै तेज हो बुझ ।।१२।।

That light which residing in the sun, illumines the whole world, that which is in the moon and in the fire—know that light to be Mine.

गामाविश्य च भूतानि धारयाम्यहमोजसा ।
पुष्णामि चौषधीः सर्वाः सोमो भूत्वा रसात्मकः ।।१३।।

मै पृथ्वीमा पसी प्राणी, शक्तिले गर्छु धारण ।
अमृत चन्द्र भै सारा, औषधि पुष्ट पार्छु म ।।१३।।

Permeating the earth, I support all beings by (My) energy; and, having become the watery moon, I nourish all herbs.

अहं वैश्वानरो भूत्वा प्राणिनां देहमाश्रितः ।
प्राणापानसमायुक्तः पचाम्यन्नं चतुर्विधम् ।।१४।।

भै जठराग्नि प्राणीका, देहभित्र म पस्दछु ।
प्राणापान भई वायु, चारै अन्न पचाउँछु ।।१४।।

Having become the fire of digestion, I abide in the body of living beings, and, associated with the Prana and Apana, digest the fourfold food.

सर्वस्य चाहं हृदि सन्निविष्टो
मत्तः स्मृतिर्ज्ञानमपोहनं च ।
वेदैश्च सर्वैरहमेव वेद्यो
वेदान्तकृद्वेदविदेव चाहम् ।।१५।।

बस्छू सबैका हृदयात्ममा म,
मैबाट हुन्छन् स्मृति; नाश; ज्ञान ।
ती वेदद्वारा म हूँ जान्न योग्य,
वेदान्तकर्ता अनि वेद विज्ञ ।।१५।।

And, I am seated in the hearts of all; from Me come memory, knowledge, as well as their absence. I am verily that which has to be known by all the Vedas; I am indeed the author of the Vedanta, and the knower of the Vedas I am.

द्वाविमौ पुरुषौ लोके क्षरश्चाक्षर एव च ।
क्षरः सर्वाणि भूतानि कूटस्थोऽक्षर उच्यते ।।१६।।

पुरुष दुइटा छन् यी, लोकमा क्षर अक्षर ।
नाशिने क्षर हुन् सारा, अनाशी–आत्म अक्षर ।।१६।।

Two Purushas are there in this world, the perishable and the imperishable. All beings are the perishable, and the Kutastha (inner self) is called the imperishable.

उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः परमात्मेत्युदाहृतः ।
यो लोकत्रयमाविश्य बिभर्त्यव्यय ईश्वरः ।।१७।।

‘पुरुषोत्तम’ अर्कै छ, ‘परमात्मा’ भनिन्छ जो ।
जो तीनै लोकमा पस्दै, पाल्छ; ईश्वर नित्य हो ।।१७।।

But distinct is the Supreme Purusha called the highest Self, the indestructible Lord who, pervading the three worlds, sustains them.

यस्मात्क्षरमतीतोऽहमक्षरादपि चोत्तमः ।
अतोऽस्मि लोके वेदे च प्रथितः पुरुषोत्तमः ।।१८।।

क्षरदेखि म टाढा छु, अक्षरातीत छु अझ ।
यसैले लोक; वेदैमा, मानिन्छु पुरुषोत्तम ।।१८।।

As I transcend the perishable and am even higher than the imperishable, I am declared as the highest Purusha in the world and in the Vedas.

यो मामेवमसम्मूढो जानाति पुरुषोत्तमम् ।
स सर्वविद्भजति मां सर्वभावेन भारत ।।१९।।

जो ज्ञानी यसरी पार्थ ! मलाई ब्रह्म जान्दछ ।
त्यो सर्वज्ञ सबै भावले, मलाई मात्र भज्दछ ।।१९।।

He who, undeluded, knows Me thus as the highest Purusha, he, knowing all, worships Me with his whole being (heart), O Arjuna!

इति गुह्यतमं शास्त्रमिदमुक्तं मयाऽनघ ।
एतद्बुद्ध्वा बुद्धिमान्स्यात्कृतकृत्यश्च भारत ।।२०।।

यो गोप्य अति जुन् शास्त्र, मद्वारा भनियो यहाँ ।
यो जान्दा मानिस ज्ञानी, कृतार्थ हुन्छ हे सखा ! ।।२०।।

Thus, this most secret science has been taught by Me, O sinless one! On knowing this, a man becomes wise, and all his duties are accomplished, O Arjuna!

ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्री कृष्णार्जुनसम्वादे पुरुषोत्तमयोगो नाम पञ्चदशोऽध्यायः ।।

Thus in the Upanishads of the glorious Bhagavad Gita, the science of the Eternal, the scripture of Yoga, the dialogue between Sri Krishna and Arjuna, ends the fifteenth discourse entitled: The Yoga of the Supreme Spirit