Bhagavad Gita: Chapter 11

Bhagavad Gita: Chapter 11

विश्वरुप–दर्शनयोग
(The Yoga of the Vision of the Cosmic Form)

Lord Krishna showing His Vishwaroopa form to Arjuna

अर्जुन उवाच:

मदनुग्रहाय परमं गुह्यमध्यात्मसंज्ञितम् ।
यत्त्वयोक्तं वचस्तेन मोहोऽयं विगतो मम ।।१।।

आध्यात्मिक परं गुह्य, वाणी जो कृपया प्रभो !
ममा भन्नु भयो, तिन्ले, मेरो यो मोह नाशियो ।।१।।

By this explanation of the highest secret concerning the Self, which You have spoken out of compassion towards me, my delusion is gone.

भवाप्ययौ हि भूतानां श्रुतौ विस्तरशो मया ।
त्वत्तः कमलपत्राक्ष माहात्म्यमपि चाव्ययम् ।।२।।

प्रभो ! किनभने; मैले, प्राणीको सृष्टि वा लय ।
प्रभुबाटै सविस्तार, सुनेँ माहात्म्य अव्यय ।।२।।

The origin and the destruction of beings verily have been heard by me in detail from You, O lotus-eyed Lord, and also Your inexhaustible greatness.

एवमेतद्यथात्थ त्वमात्मानं परमेश्वर ।
द्रष्टुमिच्छामि ते रूपमैश्वरं पुरुषोत्तम ।।३।।

आफुलाई स्वयं कृष्ण ! जे आज्ञाहुन्छ; हो त्यही ।
प्रभुको रुप ऐश्वर्य, हेर्न चाहन्छु वास्तवी ।।३।।

Now, O Supreme Lord, as You have thus described Yourself, O Supreme Person, I wish to see Your Divine Form.

मन्यसे यदि तच्छक्यं मया द्रष्टुमिति प्रभो ।
योगेश्वर ततो मे त्वं दर्शयाऽत्मानमव्ययम् ।।४।।

म हेर्न सकुँला यस्तो, मान्नुहुन्छ भने प्रभो !
देखाउनोस् मलाई त्यो, अविनाशी स्वरुप जो ।।४।।

O Lord, if You think it possible for me to see Your cosmic form, O Lord of the Yogis, then kindly show me Your imperishable Self.

श्री भगवानुवाच:

पश्य मे पार्थ रूपाणि शतशोऽथ सहस्रशः ।
नानाविधानि दिव्यानि नानावर्णाकृतीनि च ।।५।।

हे पार्थ ! हेर लौ मेरा, रूप शैयौँ; हनारन ।
नाना प्रकारका; नाना; वर्ण देह अलौकिक ।।५।।

Behold, O Arjuna, My forms by the hundreds and thousands, of different sorts, divine and of various colours and shapes.

पश्यादित्यान्वसून्रुद्रानश्विनौ मरुतस्तथा ।
बहून्यदृष्टपूर्वाणि पश्याऽश्चर्याणि भारत ।।६।।

कुमाराश्विनि; आदित्य, वसु; रुद्र; मरुद् गण ।
न देख्या पहिले थुप्रै, हेर आश्चर्य अर्जुन ! ।।६।।

Behold the Adityas, the Vasus, the Rudras, the two Asvins and also the Maruts; behold many wonders never seen before, O Arjuna!

इहैकस्थं जगत्कृत्स्नं पश्याद्य सचराचरम् ।
मम देहे गुडाकेश यच्चान्यद्द्रष्टुमिच्छसि ।।७।।

अब यो देहमा मेरा, एकत्रित चराचर ।
हेर सारा जगत् जे जे, चाहन्छौ हेर्न पाण्डव ! ।।७।।

Now behold, O Arjuna, in this body of Mine, the whole universe centred in the one—including the moving and the unmoving—and whatever else you desire to see.

न तु मां शक्यसे द्रष्टुमनेनैव स्वचक्षुषा ।
दिव्यं ददामि ते चक्षुः पश्य मे योगमैश्वरम् ।।८।।

तर प्राकृत आँखाले, सक्दैनौ हेर्न निश्चय ।
म दिन्छु दिव्य आँखा र, हेर लौ योग; ऐश्वर ।।८।।

But you are not able to behold Me with these, your own eyes. Therefore, I give you the divine eye; behold My lordly Yoga.
[Meaning: No fleshy eye can behold Lord in His Cosmic Form. One can see Him only through the eye of intuition or the divine eye. It should not be confused with seeing through the physical eye or through the mind. It is an inner divine experience attained through intense devotion and concentration.]

सञ्जय उवाच:

एवमुक्त्वा ततो राजन्महायोगेश्वरो हरिः ।
दर्शयामास पार्थाय परमं रूपमैश्वरम् ।।९।।

हे राजा ! यी कुरा भन्दै, महायोगेश कृष्णले ।
देखाए पार्थलाई त्यो, रुपैश्वर्य यथार्थले ।।९।।

Having thus spoken, O king, the great Lord of Yoga, Krishna, showed to Arjuna His supreme form as the Lord.

अनेकवक्त्रनयनमनेकाद्भुतदर्शनम् ।
अनेकदिव्याभरणं दिव्यानेकोद्यतायुधम् ।।१०।।

अनेक मुख; आँखा र, त्यस्तै अद्भुत दर्शन ।
अनेक गहना दिव्य, दिव्य शस्त्र अनेकन ।।१०।।

With numerous mouths and eyes, with numerous wonderful sights, with numerous divine ornaments, with numerous divine weapons uplifted (such a form He showed to Arjuna).

दिव्यमाल्याम्बरधरं दिव्यगन्धानुलेपनम् ।
सर्वाश्चर्यमयं देवमनन्तं विश्वतोमुखम् ।।११।।

दिव्य मालाहरु पैह्री, दिव्य गन्ध घसी सबै ।
आश्चर्यमय निःशेष, विराट् देव स्वरुप नै ।।११।।

Wearing divine garlands and apparel, anointed with divine unguents, the all-wonderful, resplendent, endless, with faces on all sides,

दिवि सूर्यसहस्रस्य भवेद्युगपदुत्थिता ।
यदि भाः सदृशी सा स्याद्भासस्तस्य महात्मनः ।।१२।।

हजार सूर्य साथै नै, उदाई नभ चम्किँदा ।
त्यो ती स्वरुपका ज्योति समान बन्दथ्यो कहाँ ? ।।१२।।

If the splendor of a thousand suns were to blaze out at once (simultaneously) in the sky, that would even be lesser than the splendor of that mighty Being (great soul).

तत्रैकस्थं जगत्कृत्स्नं प्रविभक्तमनेकधा ।
अपश्यद्देवदेवस्य शरीरे पाण्डवस्तदा ।।१३।।

एकै ठाउँ जगत् सारा, छुट्टा छुट्टै अनेकधा ।
त्यो कृष्ण देहमा देखे, तब अर्जुनले त्यहाँ ।।१३।।

There, in the body of the God of gods, Arjuna then saw the whole universe resting in the one, with its many groups.

ततः स विस्मयाविष्टो हृष्टरोमा धनञ्जयः ।
प्रणम्य शिरसा देवं कृताञ्जलिरभाषत ।।१४।।

अनि छक्क परेका ती, हर्षविह्वल पार्थले ।
प्रभुमा शिरले ढोगी, हात जोडी यसो भने ।।१४।।

Then, Arjuna, filled with wonder and with hair standing on end, bowed down his head to the Lord and spoke with joined palms.

अर्जुन उवाच:

पश्यामि देवांस्तव देव देहे
सर्वांस्तथा भूतविशेषसङ्घान् ।
ब्रह्माणमीशं कमलासनस्थ–
मृषींश्च सर्वानुरगांश्च दिव्यान् ।।१५।।

देख्दैछु नाथ ! प्रभुका तनैमा,
संपूर्ण द्यौता अनि भूत नाना ।
ब्रह्मा महेशै कमलासनस्थ,
म देख्छु सारा ऋषि; दिव्य सर्प ।।१५।।

I behold all the gods, O God, in Your body, and hosts of various classes of beings; Brahma, the Lord, seated on the lotus, all the sages and the celestial serpents.

अनेकबाहूदरवक्त्रनेत्रं
पश्यामि त्वां सर्वतोऽनन्तरूपम् ।
नान्तं न मध्यं न पुनस्तवादिं
पश्यामि विश्वेश्वर विश्वरूप ।।१६।।

अनेक आँखा मुख हात पेट,
देख्छु प्रभो सर्व अनन्त रुप ।
न अन्त्य; मध्य प्रभुको न आदि,
म देख्छु नाथ ! प्रभु विश्वव्यापी ।।१६।।

I see You of boundless form on every side, with many arms, stomachs, mouths and eyes; neither the end nor the middle nor also the beginning do I see, O Lord of the universe, O Cosmic Form!

किरीटिनं गदिनं चक्रिणं च
तेजोराशिं सर्वतो दीप्तिमन्तम् ।
पश्यामि त्वां दुर्निरीक्ष्यं समन्ता–
द्दीप्तानलार्कद्युतिमप्रमेयम् ।।१७।।

गदा; किरीटी अनि चक्रधारी,
प्रकाशमान् सर्वत तेजराशी ।
सर्वत्र देख्छु प्रभु ! हेर्न गाह्रो,
मानौँ रवि–ज्योति र दिव्य आगो ।।१७।।

I see You with the diadem, the club and the discus, a mass of radiance shining everywhere, very hard to look at, blazing all round like burning fire and the sun, and immeasurable.

त्वमक्षरं परमं वेदितव्यं
त्वमस्य विश्वस्य परं निधानम् ।
त्वमव्ययः शाश्वतधर्मगोप्ता
सनातनस्त्वं पुरुषो मतो मे ।।१८।।

प्रभो ! परं अक्षर जान्नु पर्ने,
महान् जगत् यो सब वास गर्ने ।
अखण्ड भै शाश्वत धर्म थाम्ने,
हजूर नै ब्रह्म अनादि जानेँ ।।१८।।

You are the Imperishable, the Supreme Being, worthy of being known; You are the great treasure-house of this universe; You are the imperishable protector of the eternal Dharma; You are the ancient Person, I deem.

अनादिमध्यान्तमनन्तवीर्य–
मनन्तबाहुं शशिसूर्यनेत्रम् ।
पश्यामि त्वां दीप्तहुताशवक्त्रम्
स्वतेजसा विश्वमिदं तपन्तम् ।।१९।।

न आदि मध्यान्त अनन्त वीर्य,
त्यस्तै भुजा; लोचन चन्द्र सूर्य ।
आगो बल्या देख्दछु त्यो मुहार,
स्वतेजले यो जग तप्त पार्छ ।।१९।।

I see You without beginning, middle or end, infinite in power, of endless arms, the sun and the moon being Your eyes, the burning fire Your mouth, heating the entire universe with Your radiance.

द्यावापृथिव्योरिदमन्तरं हि
व्याप्तं त्वयैकेन दिशश्च सर्वाः ।
दृष्ट्वाऽद्भुतं रूपमुग्रं तवेदं
लोकत्रयं प्रव्यथितं महात्मन् ।।२०।।

आकाश; पृथ्वी अनि स्वर्ग नाथ !
सबै दिशा एक हजूर व्याप्त ।
यो उग्र, दिव्य प्रभुको स्वरुप,
देखेर भो व्याकुल तीन लोक ।।२०।।

The space between the earth and the heaven and all the quarters are filled by You alone; having seen this, Your wonderful and terrible form, the three worlds are trembling with fear, O great-souled Being!

अमी हि त्वां सुरसङ्घाः विशन्ति
केचिद्भीताः प्राञ्जलयो गृणन्ति ।
स्वस्तीत्युक्त्वा महर्षिसिद्धसङ्घाः
स्तुवन्ति त्वां स्तुतिभिः पुष्कलाभिः ।।२१।।

ती देववृन्द प्रभुभित्र पस्छन्,
डर्दै पुकार्दै कति हात जोड्छन् ।
महर्षि वा सिद्ध भनेर ‘स्वस्ति’,
गर्छन् स्तुती स्तोत्र त श्रेष्ठ बोली ।।२१।।

All the hosts of demigods are surrendering before You and entering into You. Some of them, in fear, are offering prayers with folded hands. Hosts of great sages and perfected beings, saying "All peace!" are praying to You by singing the Vedic hymns.

रुद्रादित्या वसवो ये च साध्या
विश्वेऽश्विनौ मरुतश्चोष्मपाश्च ।
गन्धर्वयक्षासुरसिद्धसङ्घा
वीक्षन्ते त्वां विस्मिताश्चैव सर्वे ।।२२।।

आदित्य; साध्य; वसुवृन्द; रुद्र,
विश्वे; मरुत्; पितृ र आश्विनेय ।
गन्धर्व; यक्षादि र दैत्य सिद्धै,
हेर्छन् प्रभूमा सब छक्क पर्दै ।।२२।।

The Rudras, Adityas, Vasus, Sadhyas, Visvedevas, the two Asvins, Maruts, the manes and hosts of celestial singers, Yakshas, demons and the perfected ones, are all looking at You in great astonishment.

रूपं महत्ते बहुवक्त्रनेत्रं
महाबाहो बहुबाहूरुपादम् ।
बहूदरं बहुदंष्ट्राकरालं
दृष्ट्वा लोकाः प्रव्यथितास्तथाऽहम् ।।२३।।

स्वरुप ठूलो मुख नेत्र धेर,
गोडा र तिघ्रा अनि हात धेर ।
धेरै भुँडी धेर कराल दाह्रा,
देखेर डर्छौँ म र लोक सारा ।।२३।।

Having beheld Your immeasurable form with many mouths and eyes, O mighty-armed, with many arms, thighs and feet, with many stomachs, and fearful with many teeth, the worlds are terrified and so am I!

नभःस्पृशं दीप्तमनेकवर्णं
व्यात्ताननं दीप्तविशालनेत्रम् ।
दृष्ट्वा हि त्वां प्रव्यथितान्तरात्मा
धृतिं न विन्दामि शमं च विष्णो ।।२४।।

आकाश छूने बहु वर्ण बल्दा,
बाई मुखै; नेत्र विशाल जल्दा ।
देख्दा डरेको म हजूरलाई,
दुःखी छु शान्ति धृति नै नपाई ।।२४।।

On seeing You (the Cosmic Form) touching the sky, shining in many colours, with mouths wide open, with large, fiery eyes, I am terrified at heart and find neither courage nor peace, O all-pervading Vishnu!

दंष्ट्राकरालानि च ते मुखानि
दृष्ट्वैव कालानलसन्निभानि ।
दिशो न जाने न लभे च शर्म
प्रसीद देवेश जगन्निवास ।।२५।।

कराल दाह्रा मुख ती बलेका,
उद्दीप्त कालाग्नि समान देख्दा ।
दिशा चिनिन्नन् सुख छैन प्राप्त,
खुशी हुनोस् नाथ ! जगन्निवास ।।२५।।

Having seen Your mouths, fearful with teeth, blazing like the fires of cosmic dissolution, I know not the four quarters, nor do I find peace. Have mercy, O Lord of the gods! O abode of the universe!

अमी च त्वां धृतराष्ट्रस्य पुत्राः
सर्वे सहैवावनिपालसङ्घैः ।
भीष्मो द्रोणः सूतपुत्रस्तथासौ
सहास्मदीयैरपि योधमुख्यैः ।।२६।।

सम्पूर्ण नै ती धृतराष्ट्रपुत्र,
राजा समूहैसित नाथ भित्र ।
ती भीष्म द्रोणादि र फेरी कर्ण,
हाम्रा पनि श्रेष्ठ लडाकुवर्ग ।।२६।।

All the sons of Dhritarashtra with the hosts of kings of the earth, Bhishma, Drona and Karna, with the chief among all our warriors,

वक्त्राणि ते त्वरमाणा विशन्ति
दंष्ट्राकरालानि भयानकानि ।
केचिद्विलग्ना दशनान्तरेषु
संदृश्यन्ते चूर्णितैरुत्तमाङ्गैः ।।२७।।

भयावहै त्यो मुख जो छ दाह्रे,
पस्छन् त्यहीँ नै सब तीव्रताले ।
कोही फुटेका शिरसाथ वीर,
अड्क्या म देख्दैछु नि दाँतबीच ।।२७।।

They hurriedly enter into Your mouths with terrible teeth and fearful to behold. Some are found sticking in the gaps between the teeth, with their heads crushed to powder.

यथा नदीनां बहवोऽम्बुवेगाः
समुद्रमेवाभिमुखाः द्रवन्ति ।
तथा तवामी नरलोकवीरा
विशन्ति वक्त्राण्यभिविज्वलन्ति ।।२८।।

जस्तै नदीका जल बेग धेर,
जान्छन् समुन्द्रैतिर दौडिएर ।
त्यस्तै सबै ती नरवीर शूरा,
पस्छन् बलेका प्रभुका मुखैमा ।।२८।।

Verily, just as many torrents of rivers flow towards the ocean, even so these heroes of the world of men enter Your flaming mouths.
[Meaning: Arjuna sees all the warriors, whom he did not wish to kill, rushing to death. He knows now that the Lord has already destroyed them, so why should he worry about the inevitable.]

यथा प्रदीप्तं ज्वलनं पतङ्गा
विशन्ति नाशाय समृद्धवेगाः ।
तथैव नाशाय विशन्ति लोका–
स्तवापि वक्त्राणि समृद्धवेगाः ।।२९।।

जस्तै पतंग ज्वलिताग्निमाझ,
नाशार्थ पस्छन् अति बेगसाथ ।
त्यस्तै सबै यी पनि मर्न नाथ !
पस्छन् मुखैमा अति बेगसाथ ।।२९।।

As moths hurriedly rush into a blazing fire for (their own) destruction, so also these creatures hurriedly rush into Your mouths for (their own) destruction.

लेलिह्यसे ग्रसमानः समन्ता–
ल्लोकान्समग्रान्वदनैर्ज्वलद्भिः ।
तेजोभिरापूर्य जगत्समग्रं
भासस्तवोग्राः प्रतपन्ति विष्णो ।।३०।।

पार्दै बलेका मुख बीच गाँस,
संपूर्ण लोकै प्रभु चाट्नु हुन्छ ।
जगत् सबै नाथ ! प्रकाश उग्र,
स्वतेजले पार्दछ पूर्ण तप्त ।।३०।।

You lick up, devouring all the worlds on every side with Your flaming mouths. Your fierce rays, filling the whole world with radiance, are burning, O Vishnu!

आख्याहि मे को भवानुग्ररूपो
नमोऽस्तु ते देववर प्रसीद ।
विज्ञातुमिच्छामि भवन्तमाद्यं
न हि प्रजानामि तव प्रवृत्तिम् ।।३१।।

यो उग्ररुपी प्रभु ! को हजूर,
प्रसन्न भै भन्नुहवस् मलाई ।
चाहन्छु जान्न प्रभु रुप आदि,
केही न जान्दा प्रभुको प्रवृत्ति ।।३१।।

Tell me, who You are, so fierce in form. Salutations to You, O God Supreme! Have mercy; I desire to know You, the original Being. I know not indeed Your doing.

श्री भगवानुवाच:

कालोऽस्मि लोकक्षयकृत्प्रवृद्धो
लोकान्समाहर्तुमिह प्रवृत्तः ।
ऋतेऽपि त्वां न भविष्यन्ति सर्वे
येऽवस्थिताः प्रत्यनीकेषु योधाः ।।३२।।

म लोक नाश्ने हूँ विशाल काल,
छु लोक नाश्नै अहिले तयार ।
तिमी बिना नै पनि ती रहन्नन्,
योद्धा विपक्षी दलबीच जो छन् ।।३२।।

I am the mighty world-destroying Time, now engaged in destroying the worlds. Even without you, none of the warriors arrayed in the hostile armies shall live.

तस्मात्त्वमुत्तिष्ठ यशो लभस्व
जित्वा शत्रून् भुङ्क्ष्व राज्यं समृद्धम् ।
मयैवैते निहताः पूर्वमेव
निमित्तमात्रं भव सव्यसाचिन् ।।३३।।

तस्मात् तिमी लौ उठ, हौ यशस्वी,
वैरी जिती भोग सुराज्य भारी ।
पैले म बाटै मृत छन् सबै यी,
निमित्त मात्रै बन सव्यसाचि ! ।।३३।।

Therefore, stand up and obtain fame. Conquer the enemies and enjoy the unrivalled kingdom. Verily, they have already been slain by Me; be you a mere instrument, O Arjuna!

द्रोणं च भीष्मं च जयद्रथं च
कर्णं तथान्यानपि योधवीरान् ।
मया हतांस्त्वं जहि मा व्यथिष्ठा
युध्यस्व जेतासि रणे सपत्नान् ।।३४।।

जयद्रथ; द्रोण; कर्ण; भीष्म र,
त्यस्तै अरु नै पनि शूर वीर ।
मार्याछु मैले नडराउ; भीड,
वैरी जितौला लड; हुन्छ जीत ।।३४।।

Drona, Bhishma, Jayadratha, Karna and all the other courageous warriors—these have already been slain by Me; do you kill; be not distressed with fear; fight and you shall conquer your enemies in battle.

सञ्जय उवाच:

एतच्छ्रुत्वा वचनं केशवस्य
कृताञ्जलिर्वेपमानः किरीटी ।
नमस्कृत्वा भूय एवाह कृष्णं
सगद्गदं भीतभीतः प्रणम्य ।।३५।।

यस्ता कुरा केशवका सुनेर,
काम्दै नुहे अर्जुन हात जोडी ।
बोले डराई अझ कृष्ण साथ,
गद् गद् हुँदै खूब; गरी प्रणाम ।।३५।।

Having heard that speech of Lord Krishna, the crowned one (Arjuna), with joined palms, trembling, prostrating himself, again addressed Krishna, in a choked voice, bowing down, overwhelmed with fear.

अर्जुन उवाच:

स्थाने हृषीकेश तव प्रकीर्त्या
जगत् प्रहृष्यत्यनुरज्यते च ।
रक्षांसि भीतानि दिशो द्रवन्ति
सर्वे नमस्यन्ति च सिद्धसङ्घाः ।।३६।।

ठीकै छ नाथ ! प्रभु–कीर्तनैले,
जगत् खुशी भै अनुरक्त बन्ने ।
भाग्छन् डरी राक्षस दिग्दिगन्त,
नम्छन् सबै सिद्ध गरी प्रणाम ।।३६।।

It is right, O Krishna, that the world delights and rejoices in Your praise; demons fly in fear to all quarters and the hosts of the perfected ones bow to You!

कस्माच्च ते न नमेरन्महात्मन्
गरीयसे ब्रह्मणोऽप्यादिकर्त्रे ।
अनन्त देवेश जगन्निवास
त्वमक्षरं सदसत्तत्परं यत् ।।३७।।

प्रभो ! सबैले कसरी नढोगुन्,
कर्ता हजूरै विधिका महात्मन् ।
अनन्त; देवेश र विश्ववासी,
असत् र सत् यी–परिका अनाशी ।।३७।।

And why should they not, O great soul, bow to You who are greater (than all else), the primal cause even of (Brahma) the creator, O Infinite Being! O Lord of the gods! O abode of the universe! You are the imperishable, the Being, the non-being and That which is the supreme (that which is beyond the Being and non-being).
[Meaning: The Lord is Mahatma. He is greater than all else. He is the imperishable, so He is the proper object of worship, love and delight.]

त्वमादिदेवः पुरुषः पुराण–
स्त्वमस्य विश्वस्य परं निधानम् ।
वेत्तासि वेद्यं च परं च धाम
त्वया ततं विश्वमनन्तरूप ।।३८।।

हजूर नै शाश्वत आदि देव,
यो विश्वका आश्रय नाथ श्रेष्ठ ।
जान्ने; परंधाम र जान्न योग्य,
जगत् प्रभुव्याप्त छ हे अनन्त ! ।।३८।।

You are the primeval God, the ancient Purusha, the supreme refuge of this universe, the knower, the knowable and the supreme abode. By You is the universe pervaded, O Being of infinite forms!

वायुर्यमोऽग्निर्वरुणः शशाङ्कः
प्रजापतिस्त्वं प्रपितामहश्च ।
नमो नमस्तेऽस्तु सहस्रकृत्वः
पुनश्च भूयोऽपि नमो नमस्ते ।।३९।।

हजूर ब्रह्मा; यम; अग्नि; वायु,
वरूण, शशी औ सबका बराजु ।
नमो नमो नाथ ! हजार बार,
अझै नमस्कार, अझै प्रणाम ।।३९।।

You are Vayu, Yama, Agni, Varuna, the moon, the creator, and the great-grandfather. Salutations, salutations unto You, a thousand times, and again salutations, salutations unto You!

नमः पुरस्तादथ पृष्ठतस्ते
नमोऽस्तु ते सर्वत एव सर्व ।
अनन्तवीर्यामितविक्रमस्त्वं
सर्वं समाप्नोषि ततोऽसि सर्वः ।।४०।।

प्रणाम सामु र पछाडिबाट,
प्रणाम चारैतिरबाट नाथ !
अनन्त सामर्थ्य र शक्तिशाली,
संसार ढाक्ने प्रभु ! सर्वरुपी ।।४०।।

Salutations to You from front and from behind! Salutations to You on every side! O unbounded power, You are the master of limitless might, You are all-pervading, and thus You are everything.

सखेति मत्वा प्रसभं यदुक्तं
हे कृष्ण हे यादव हे सखेति ।
अजानता महिमानं तवेदं
मया प्रमादात्प्रणयेन वापि ।।४१।।

ठानेर “साथी” हठले भनेँ जो–
“हे कृष्ण ! हे यादव ! हे सखे !” यो ।
प्रभाव यस्तो प्रभुको नजानी,
प्रेमी बनी वा म बनी घमण्डी ।।४१।।

Whatever I have presumptuously uttered from love or carelessness, addressing You as O Krishna! O Yadava! O Friend! Regarding You merely as a friend, unknowing of this, Your greatness,

यच्चावहासार्थमसत्कृतोऽसि
विहारशय्यासनभोजनेषु ।
एकोऽथवाप्यच्युत तत्समक्षं
तत्क्षामये त्वामहमप्रमेयम् ।।४२।।

हास्यार्थ एक्लै कि अरु हुँदामा,
खेल्दा र सुत्दा, बसिँदा र खाँदा ।
हेला गरेँ अच्युत ! जो अनेक,
त्यो माफ गर्नोस् प्रभु अप्रमेय ! ।।४२।।

In whatever way I may have insulted You for the sake of fun while at play, reposing, sitting or at meals, when alone (with You), O Achyuta, or in company, please forgive me for all those offenses.

पितासि लोकस्य चराचरस्य
त्वमस्य पूज्यश्च गुरुर्गरीयान् ।
न त्वत्समोऽस्त्यभ्यधिकः कुतोऽन्यो
लोकत्रयेऽप्यप्रतिमप्रभाव ।।४३।।

पिता जगत् यो सबका हजूरै,
संपूज्य ठूला, गुरुका गुरु नै ।
महान् कुनै छैन हजूर तुल्य,
बढी कहाँ होस् र त्रिलोकबीच ।।४३।।

You are the Father of this world, unmoving and moving. You are to be adored by this world. You are the greatest Guru; (for) none there exists who is equal to You; how then can there be another superior to You in the three worlds, O Being of unequalled power?

तस्मात्प्रणम्य प्रणिधाय कायं
प्रसादये त्वामहमीशमीड्यम् ।
पितेव पुत्रस्य सखेव सख्युः
प्रियः प्रियायार्हसि देव सोढुम् ।।४४।।

म दण्डवत्; पाउ परी प्रणाम–
गर्छु प्रभु स्तुत्य ! हुनोस् प्रसन्न ।
सखा सखाको, सुतको पिता झैँ,
पति प्रियाको सरि खप्नुहोस् है ।।४४।।

Therefore, bowing down, prostrating my body, I crave Your forgiveness, O adorable Lord! As a father forgives his son, a friend his (dear) friend, a lover his beloved, even so do You forgive me, O God!

अदृष्टपूर्वं हृषितोऽस्मि दृष्ट्वा
भयेन च प्रव्यथितं मनो मे ।
तदेव मे दर्शय देव रूपं
प्रसीद देवेश जगन्निवास ।।४५।।

खुशी छु देखेर अदृष्ट रुप,
डरी मन व्याकुल हुन्छ खूब ।
देखाउनोस् नाथ ! उही स्वरुप,
खुशी हुनोस् ईश जगन्निवास ! ।।४५।।

I am delighted, having seen what has never been seen before; and yet my mind is distressed with fear. Show me that (previous) form only, O God! Have mercy, O God of gods! O abode of the universe!

किरीटिनं गदिनं चक्रहस्त
मिच्छामि त्वां द्रष्टुमहं तथैव ।
तेनैव रूपेण चतुर्भुजेन
सहस्रबाहो भव विश्वमूर्ते ।।४६।।

चक्रै गदा हात; किरीटधारी,
म हेर्न माग्छु प्रभु ! रुप सोही ।
बन्नोस् त्यही रुप चतुर्भुजाको,
हे विश्वरुपी ! र सहस्रबाहो ! ।।४६।।

I desire to see You as before, crowned, bearing a mace, with the discus in hand, in Your former form only, having four arms, O thousand-armed, Cosmic Form (Being)!

श्री भगवानुवाच:

मया प्रसन्नेन तवार्जुनेदं
रूपं परं दर्शितमात्मयोगात् ।
तेजोमयं विश्वमनन्तमाद्यं
यन्मे त्वदन्येन न दृष्टपूर्वम् ।।४७।।

मेरा कृपाबाट परं स्वरुप,
देखाइयो यो निज योगबाट ।
अनन्त; तेजी; सुविराट् र आद्य,
तिमी बिना जो पहिले अदृष्ट ।।४७।।

O Arjuna, this Cosmic Form has graciously been shown to you by Me by My Own Yogic power. Full of splendor, primeval, and infinite, this Cosmic Form of Mine has never been seen before by anyone other than yourself.

न वेदयज्ञाध्ययनैर्न दानै
र्न च क्रियाभिर्न तपोभिरुग्रैः ।
एवंरूपः शक्य अहं नृलोके
द्रष्टुं त्वदन्येन कुरुप्रवीर ।।४८।।

दानादि; यज्ञ; स्तुति; वेदपाठ,
कडा तपस्या र क्रियादिबाट ।
देखिन्न यो रुप नृलोकमा ‘म’,
तिम्रा सिवा संझ कुरुप्रवीर ! ।।४८।।

Neither by the study of the Vedas and sacrifices, nor by gifts, nor by rituals, nor by severe austerities, can I be seen in this form in the world of men by any other than yourself, O great hero of the Kurus (Arjuna)!

मा ते व्यथा मा च विमूढभावो
दृष्ट्वा रूपं घोरमीदृङ्ममेदम् ।
व्यपेतभीः प्रीतमनाः पुनस्त्वं
तदेव मे रूपमिदं प्रपश्य ।।४९।।

तिमी न झस्क्यौ, न डरी न आत्ती,
स्वरुप यस्तो विकराल देखी ।
प्रेमी मनैले नबनेर मूढ,
लौ हेर यो फेरि उही स्वरुप ।।४९।।

Be not afraid nor bewildered on seeing such a terrible form of Mine as this; with your fear entirely dispelled and with a gladdened heart, now behold again this former form of Mine.

सञ्जय उवाच:

इत्यर्जुनं वासुदेवस्तथोक्त्वा
स्वकं रूपं दर्शयामास भूयः ।
आश्वासयामास च भीतमेनं
भूत्वा पुनः सौम्यवपुर्महात्मा ।।५०।।

यो कृष्णले पार्थसमक्ष्य बोली,
देखाउनूभो निज रुप सोही ।
सझाउनूभो भयभीत थे यी,
भई पुनः सौम्य शरीरधारी ।।५०।।

Having thus spoken to Arjuna, Krishna again showed His own form, and the great soul (Krishna), assuming His gentle form, consoled him (Arjuna) who was terrified.

अर्जुन उवाच:

दृष्ट्वेदं मानुषं रूपं तवसौम्यं जनार्दन ।
इदानीमस्मि संवृत्तः सचेताः प्रकृतिं गतः ।।५१।।

जनार्दन ! तपाईँको, सौम्य यो मानवी तन ।
देखी अब भएँ शान्त, स्वभाविक भयो मन ।।५१।।

Having seen this Your gentle human form, O Krishna, now I am composed and restored to my own nature.

श्री भगवानुवाच:

सुदुर्दर्शमिदं रूपं दृष्टवानसि यन्मम ।
देवा अप्यस्य रूपस्य नित्यं दर्शनकाङ्क्षिणः ।।५२।।

रुप दुर्लभ जुन् मेरो, तिमीमा देखियो यहाँ ।
देवता पनि यो रुप, देख्न इच्छुक छन् सदा ।।५२।।

Very hard indeed it is to see this form of Mine which you have seen. Even the gods are ever longing to behold it.

नाहं वेदैर्न तपसा न दानेन न चेज्यया ।
शक्य एवंविधो द्रष्टुं दृष्टवानसि मां यथा ।।५३।।

न वेदले; तपस्याले, दानले न त यज्ञले ।
यस्तो म देखिँनै सक्छु, देख्यौ जो तिमीले सखे ! ।।५३।।

Neither by the Vedas, nor by austerity, nor by gift, nor by sacrifice, can I be seen in this form as you have seen Me (so easily).

भक्त्या त्वनन्यया शक्यमहमेवंविधोऽर्जुन ।
ज्ञातुं दृष्टुं च तत्त्वेन प्रवेष्टुं च परंतप ।।५४।।

अनन्य भक्तिले मात्रै, तत्त्वले जान्न; देखिन–
सकिन्छु यसरी भित्रै, डुबेर बुझ्न अर्जुन ! ।।५४।।

Only by undivided devotional service can I be understood as I am, standing before you, and can thus be seen directly, O Arjuna! Only in this way can one enter into the mysteries of My understanding.

मत्कर्मकृन्मत्परमो मद्भक्तः सङ्गवर्जितः ।
निर्वैरः सर्वभूतेषु यः स मामेति पाण्डव ।।५५।।

ममा आश्रित भै कर्म, भक्ति गर्छ असंग भै ।
निर्वैर सब प्राणीमा, जो हुन्छ मिल्छ त्यो ममै ।।५५।।

He who does all actions for Me, who looks upon Me as the Supreme, who is devoted to Me, who is free from attachment, who bears enmity towards no creature, he comes to Me, O Arjuna!
[Note: This is the essence of the whole teaching of the Gita. He who practices this teaching attains supreme bliss and immortality. Such a one realizes Him and enters into His Being, becoming completely one with Him. This verse contains the summary of the entire Gita philosophy.]

ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्री कृष्णार्जुनसम्वादे विश्वरूपदर्शनयोगो नामैकादशोऽध्यायः ।।

Thus in the Upanishads of the glorious Bhagavad Gita, the science of the Eternal, the scripture of Yoga, the dialogue between Sri Krishna and Arjuna, ends the eleventh discourse entitled: The Yoga of the Vision of the Cosmic Form