Bhagavad Gita: Chapter 10

Bhagavad Gita: Chapter 10

विभूति–योग
(The Yoga of the Divine Glories)

Lord Krishna and His Vishnu form

श्री भगवानुवाच:

भूय एव महाबाहो श्रृणु मे परमं वचः ।
यत्तेऽहं प्रीयमाणाय वक्ष्यामि हितकाम्यया ।।१।।

अझै पनि महाबाहु ! मेरा श्रेष्ठ कुरा सुन ।
जो तिमी प्रियका लागि, भन्ने छु हित खातिर ।।१।।

Again, O mighty-armed Arjuna! Listen to My supreme word which I shall declare to you who are beloved, for your welfare.

न मे विदुः सुरगणाः प्रभवं न महर्षयः ।
अहमादिर्हि देवानां महर्षीणां च सर्वशः ।।२।।

मेरो उत्पत्ति जान्दैनन्, महर्षि देवतागण ।
ती देव ऋषि; साराको, म नै हूँ आदिकारण ।।२।।

Neither the hosts of the demi-gods nor the great sages know My origin, for, in every way I am the source of all the demi-gods and the great sages.

यो मामजमनादिं च वेत्ति लोकमहेश्वरम् ।
असम्मूढः स मर्त्येषु सर्वपापैः प्रमुच्यते ।।३।।

जो मलाई अजन्मा र, अनादि ब्रह्म जान्दछ ।
मान्छेमध्ये त्यही ज्ञानी, सम्पूर्ण पापमुक्त छ ।।३।।

He who knows Me as unborn and beginning-less, and as the great Lord of the worlds, he only, undeluded among mortals, is liberated from all sins.

बुद्धिर्ज्ञानमसंमोहः क्षमा सत्यं दमः शमः ।
सुखं दुःखं भवोऽभावो भयं चाभयमेव च ।।४।।

क्षमा; शम; दमै; सत्य, बुद्धि; ज्ञान; अमूढता ।
सुख–दुःख, लय–सृष्टि, भयाभय सबै तथा ।।४।।

Intellect, wisdom, non-delusion, forgiveness, truthfulness, self-restraint, calmness, happiness, pain, birth or existence, death or non-existence, fear and also fearlessness,

अहिंसा समता तुष्टिस्तपो दानं यशोऽयशः ।
भवन्ति भावा भूतानां मत्त एव पृथग्विधाः ।।५।।

अहिंसा; समता; दान, सन्तोष; तप; कीर्ति र ।
अकीर्ति भाव यी नाना, हुन्छन् मैबाट नै सब ।।५।।

Non-violence, equanimity, contentment, austerity, fame and infamy—all these various qualities of beings arise from Me alone.

महर्षयः सप्त पूर्वे चत्वारो मनवस्तथा ।
मद्भावा मानसा जाता येषां लोक इमाः प्रजाः ।।६।।

महर्षि अघिका सात, चार तीस चौध नै मनु ।
उब्जे मद्भक्त मैबाट, जसका यी प्रजाहरु ।।६।।

The seven great sages, the ancient four and also the Manus (progenitors of mankind), possessed of powers like Me, come from me (born from My mind), and from them are these creatures born in this world.

एतां विभूतिं योगं च मम यो वेत्ति तत्त्वतः ।
सोऽविकम्पेन योगेन युज्यते नात्र संशयः ।।७।।

जो जो ऐश्वर्य; यो योग, मेरो जान्दछ तत्त्वले ।
त्यही निःशंक संलग्न, हुन्छ निश्चय योगले ।।७।।

He who in truth knows these manifold manifestations of My Being and (this) Yoga-power of Mine, becomes established in the unshakeable Yoga. There is no doubt about this.

अहं सर्वस्य प्रभवो मत्तः सर्वं प्रवर्तते ।
इति मत्वा भजन्ते मां बुधा भावसमन्विताः ।।८।।

म सारा सृष्टिको हेतु, मबाटै चल्छ यो सब ।
यो जानी बुद्धिमान् भक्त, भज्छन् सभक्ति मैकन ।।८।।

I am the source of all, from Me everything evolves. Understanding thus, the wise, endowed with meditation, worship Me.

मच्चित्ता मद्गतप्राणा बोधयन्तः परस्परम् ।
कथयन्तश्च मां नित्यं तुष्यन्ति च रमन्ति च ।।९।।

मन; प्राण ममा अर्पी, शिक्षा आपसमा दिँदै ।
नित्य चर्चा गरी मेरै, खुशी हुन्छन् रमाउँदै ।।९।।

With their minds and lives entirely absorbed in Me, enlightening each other and always speaking of Me, they are satisfied and delighted.

तेषां सततयुक्तानां भजतां प्रीतिपूर्वकम् ।
ददामि बुद्धियोगं तं येन मामुपयान्ति ते ।।१०।।

प्रेमसाथ सदा लागी, भज्ने ती भक्त खातिर ।
म दिन्छु बुद्धियोग त्यो, मिल्छन् ती अनि मैसित ।।१०।।

To them who are ever steadfast, worshipping Me with love, I give the Yoga of discrimination by which they come to Me.
[Meaning: The devotees who have dedicated themselves to the Lord, who are ever harmonious and self-abiding, who adore Him with intense love, and who are ever devout, obtain the Divine Grace.]

Lord Krishna hugging His devotee

तेषामेवानुकम्पार्थमहमज्ञानजं तमः ।
नाशयाम्यात्मभावस्थो ज्ञानदीपेन भास्वता ।।११।।

तिनको तम–अज्ञान, म दयापूर्ण भावले ।
अन्तरैमा बसी नाश्छु, प्रोज्ज्वल ज्ञान दीपले ।।११।।

Out of mere compassion for them, I, dwelling within their Self, destroy the darkness born of ignorance by the luminous lamp of knowledge.

अर्जुन उवाच:

परं ब्रह्म परं धाम पवित्रं परमं भवान् ।
पुरुषं शाश्वतं दिव्यमादिदेवमजं विभुम् ।।१२।।

परं ब्रह्म; परं धाम, परं पवित्र; शाश्वत ।
पुरुष; अज; दिव्य त्यो, आदि देव र व्यापक ।।१२।।

You are the Supreme Brahman, the supreme abode (or the supreme light), the supreme purifier, the eternal, divine Person, the primeval God, unborn and omnipresent.

आहुस्त्वामृषयः सर्वे देवर्षिर्नारदस्तथा ।
असितो देवलो व्यासः स्वयं चैव ब्रवीषि मे ।।१३।।

भन्छन् सबै ऋषि त्यस्तै, देवर्षि नारदै अनि ।
असित; देवल; व्यास, भन्नुहुन्छ स्वयं पनि ।।१३।।

All the sages have thus declared You, as also the divine sage Narada; so also Asita, Devala and Vyasa; and now You Yourself are saying so to me.

सर्वमेतदृतं मन्ये यन्मां वदसि केशव ।
न हि ते भगवन् व्यक्तिं विदुर्देवा न दानवाः ।।१४।।

भन्नुहुन्छ मलाई जे, यो सबै मान्छु सत्य हो ।
प्रभुको रुप जान्दैनन्, देव दानव नै प्रभो ! ।।१४।।

I believe all this that You said to me as true, O Krishna! Verily, O blessed Lord, neither the gods nor the demons know Your manifestation (origin).

स्वयमेवात्मनाऽत्मानं वेत्थ त्वं पुरुषोत्तम ।
भूतभावन भूतेश देवदेव जगत्पते ।।१५।।

स्वयं हजूर आफू नै, जान्नुहुन्छ स्वयंकन ।
जगत् रच्ने; प्रभु; स्वामी, देवेश पुरुषोत्तम ।।१५।।

Verily, You alone know Yourself by Your own internal potency, O Supreme Person, O source and Lord of beings, O God of gods, O ruler of the world!

वक्तुमर्हस्यशेषेण दिव्या ह्यात्मविभूतयः ।
याभिर्विभूतिभिर्लोकानिमांस्त्वं व्याप्य तिष्ठसि ।।१६।।

भन्न योग्य स्वयं आफ्ना, दिव्य विभूति पूर्णतः ।
जुन् विभूति मिली सारा, लोकमा प्रभु व्यापक ।।१६।।

Please tell me, without reserve, of Your divine glories by which You exist, pervading all these worlds!

कथं विद्यामहं योगिंस्त्वां सदा परिचिन्तयन् ।
केषु केषु च भावेषु चिन्त्योऽसि भगवन्मया ।।१७।।

योगेश ! कसरी जानौँ, सदा संझी हजूर म ।
प्रभो ! कुन कुन भावैमा, मैले संझिन योग्य छ ? ।।१७।।

How shall I, ever meditating, know You, O Supreme Mystic? In what aspects or things, O blessed Lord, are You to be thought of by me?

विस्तरेणात्मनो योगं विभूतिं च जनार्दन ।
भूयः कथय तृप्तिर्हि श्रृण्वतो नास्ति मेऽमृतम् ।।१८।।

आफ्ना विभूति; योगादि, हे जनार्दन ! विस्तृत ।
फेरि भन्नोस्; अघाउन्न, सुनी यी वचनामृत ।।१८।।

Tell me again in detail, O Krishna, of Your Yogic power and glory, for I am not satisfied with what I have heard of Your life-giving and nectar-like speech.

श्री भगवानुवाच:

हन्त ते कथयिष्यामि दिव्या ह्यात्मविभूतयः ।
प्राधान्यतः कुरुश्रेष्ठ नास्त्यन्तो विस्तरस्य मे ।।१९।।

भन्ने छु म तिमीलाई, अब दिव्य विभूति यी–
मेरा प्रमुख; सिद्धिन्न, मेरो विस्तार नै गरी ।।१९।।

Very well, now I will declare to you My divine glories in their prominence, O Arjuna! There is no end to their detailed description.
[Meaning: The Lord’s divine glories are limitless.]

अहमात्मा गुडाकेश सर्वभूताशयस्थितः ।
अहमादिश्च मध्यं च भूतानामन्त एव च ।।२०।।

गुडाकेश ! म आत्मा हूँ, प्राणी सम्पूर्णमा हुने ।
म आदि; मध्य; अन्त्यै हू, प्राणीको बुझ हे सखे ! ।।२०।।

I am the Self, O Gudakesha (Arjuna), seated in the hearts of all beings. I am the beginning, the middle and also the end of all beings.

आदित्यानामहं विष्णुर्ज्योतिषां रविरंशुमान् ।
मरीचिर्मरुतामस्मि नक्षत्राणामहं शशी ।।२१।।

अदितीपुत्रमा विष्णु, ज्योतिमा अंशुमान् रवि ।
मरीची वायुमा मै हूँ, नक्षत्रहरुमा शशी ।।२१।।

Among the (twelve) Adityas, I am Vishnu; among the luminaries, the radiant sun; I am Marichi among the Maruts; among stars the moon I am.

वेदानां सामवेदोऽस्मि देवानामस्मि वासवः ।
इन्द्रियाणां मनश्चास्मि भूतानामस्मि चेतना ।।२२।।

वेदमा सामवेदै हूँ, देवतामा म इन्द्र हूँ ।
इन्द्रियैमा मन त्यस्तै, प्राणीमा चेतना म हूँ ।।२२।।

Among the Vedas I am the Sama Veda; I am Indra (King of Heaven) among the gods; among the senses I am the mind; and I am intelligence (consciousness) among living beings.

रुद्राणां शङ्करश्चास्मि वित्तेशो यक्षरक्षसाम् ।
वसूनां पावकश्चास्मि मेरुः शिखरिणामहम् ।।२३।।

रुद्रमा शिव हूँ, यक्ष–राक्षस्मा म कुवेर हूँ ।
आगो हूँ वसुमा फेरी, पर्वतैमा सुमेरु हूँ ।।२३।।

Among the Rudras, I am Shankara; among the Yakshas and Rakshasas, the Lord of wealth (Kubera); among the Vasus I am Pavaka (fire); and among the (seven) mountains I am the Meru.

Vishnu and Shiva as One

पुरोधसां च मुख्यं मां विद्धि पार्थ बृहस्पतिम् ।
सेनानीनामहं स्कन्दः सरसामस्मि सागरः ।।२४।।

पुरेतमा मुख्य पार्थ ! जान मै हूँ वृहस्पति ।
म सेनापतिमा स्कन्द, पोखरीमा हूँ वारिधि ।।२४।।

Among the household priests (of kings), O Arjuna, know Me to be the chief, Brihaspati. Of generals, I am Skanda (Kartikeya), and among lakes I am the ocean.

महर्षीणां भृगुरहं गिरामस्म्येकमक्षरम् ।
यज्ञानां जपयज्ञोऽस्मि स्थावराणां हिमालयः ।।२५।।

महर्षिमा भृगु म हूँ, वाणीमा एक अक्षर ।
यज्ञमा जपयज्ञै हूँ, स्थिरमा हूँ हिमालय ।।२५।।

Among the great sages I am Bhrigu; among words, I am the monosyllable Om; among sacrifices I am the sacrifice of silent repetition (Japa); among immovable things, the Himalayas I am.
[Note: Repetition of the Mantra is regarded as the best of all Yajnas or sacrifices. There is no loss or injury in this Yajna. Manu says: “Whatever else the Brahmana may or may not do, he attains salvation by Japa alone”.]

अश्वत्थः सर्ववृक्षाणां देवर्षीणां च नारदः ।
गन्धर्वाणां चित्ररथः सिद्धानां कपिलो मुनिः ।।२६।।

वृक्ष पीपल; सारामा, देवर्षिमा म नारद ।
गन्धर्वमा चित्ररथ, सिद्धमा कपिलै हूँ म ।।२६।।

Among the trees, I am the Peepal; among the divine sages, I am Narada; among Gandharvas, I am Chitraratha; among the perfected beings, the sage Kapila.

उच्चैःश्रवसमश्वानां विद्धि माममृतोद्भवम् ।
ऐरावतं गजेन्द्राणां नराणां च नराधिपम् ।।२७।।

घोडामा अमृतोत्पन्न, जान उच्चैःश्रवा म हूँ ।
ऐरावत गजेन्द्रैमा, राजा मानिसमा म हूँ ।।२७।।

Know Me as Ucchaisravas (born of nectar) among horses; among lordly elephants, I am the Airavata; and among men, the king.

आयुधानामहं वज्रं धेनूनामस्मि कामधुक् ।
प्रजनश्चास्मि कन्दर्पः सर्पाणामस्मि वासुकिः ।।२८।।

बज्र हूँ हतियारैमा, गाईमा कामधेनु नै ।
मै सृष्टिहेतुको काम, सर्पमा वासुकी म नै ।।२८।।

Among weapons, I am the thunderbolt; among cows, I am the wish-fulfilling cow called Surabhi; among the causes for procreation, I am Kandarpa (the god of love); among serpents, I am Vasuki.

अनन्तश्चास्मि नागानां वरुणो यादसामहम् ।
पितृ़णामर्यमा चास्मि यमः संयमतामहम् ।।२९।।

नागमा शेष नागै हूँ, वरुण हूँ जल चर्महाँ ।
पितृमा अर्यमा फेरी, यम शासक–वर्गमा ।।२९।।

I am Ananta among the Nagas; I am Varuna among water-Deities; among the departed ancestors, I am Aryaman; and among the governors, I am Yama (god of death).

प्रह्लादश्चास्मि दैत्यानां कालः कलयतामहम् ।
मृगाणां च मृगेन्द्रोऽहं वैनतेयश्च पक्षिणाम् ।।३०।।

दैत्यमा म हूँ प्रह्लाद, गन्नेमा समयै म हूँ ।
पशुमा सिंह हूँ त्यस्तै, चरामा गरुडै म हूँ ।।३०।।

I am Prahlad among the demons; among the reckoners I am time; among beasts I am their king, the lion; and Garuda among birds.

पवनः पवतामस्मि रामः शस्त्रभृतामहम् ।
झषाणां मकरश्चास्मि स्रोतसामस्मि जाह्नवी ।।३१।।

हावा पवित्रकर्तामा, राम हूँ शस्त्रधारीमा ।
माछाहरुमहाँ गोही, गंगा हूँ जलस्रोतमा ।।३१।।

Among the purifiers (or the speeders), I am the wind; Rama among the warriors I am; among the fishes I am the crocodile; and among the streams I am the Ganga.

सर्गाणामादिरन्तश्च मध्यं चैवाहमर्जुन ।
अध्यात्मविद्या विद्यानां वादः प्रवदतामहम् ।।३२।।

आदि; मध्य तथा अन्त्य, सृष्टिमा म हूँ अर्जुन !
विद्यामा म हूँ “अध्यात्म”, विवादमा म निर्णय ।।३२।।

Among creations I am the beginning, the middle and also the end, O Arjuna! Among the sciences I am the science of the Self; and I am logic among controversialists.

अक्षराणामकारोऽस्मि द्वन्द्वः सामासिकस्य च ।
अहमेवाक्षयः कालो धाताऽहं विश्वतोमुखः ।।३३।।

अक्षरमा म “अ” कारै हूँ, द्वन्द्व समासमा अनि ।
अक्षय्य काल हूँ मै औ, ब्रह्मा चारमुखी पनि ।।३३।।

Among the letters of the alphabet, the letter “A” I am; and the dual among the compounds. I am verily the inexhaustible or everlasting time; and of creators I am Brahma, having faces in all directions.

मृत्युः सर्वहरश्चाहमुद्भवश्च भविष्यताम् ।
कीर्तिः श्रीर्वाक्च नारीणां स्मृतिर्मेधा धृतिः क्षमा ।।३४।।

मृत्यु हूँ सर्वहर्ता म, बनिनेको हूँ उत्पति ।
नारीमा कीर्ति; मेधा; श्री, क्षमा; वाणी; धृति; स्मृति ।।३४।।

I am all-devouring death, and prosperity of those who are to be prosperous; among feminine qualities (I am) fame, prosperity, speech, memory, intelligence, firmness and forgiveness.

बृहत्साम तथा साम्नां गायत्री छन्दसामहम् ।
मासानां मार्गशीर्षोऽहमृतूनां कुसुमाकरः ।।३५।।

साममा म बृहत्साम, गायत्री छन्दमा म नै ।
महीनामा हूँ मंसीर ऋतुमा हूँ वसन्त मै ।।३५।।

Among the hymns in the Sama-Veda, I am the Brihat-sama; among metres (poetry), Gayatri I am; among the months I am Margasirsa; among seasons (I am) the Spring (flower-bearing season).

द्यूतं छलयतामस्मि तेजस्तेजस्विनामहम् ।
जयोऽस्मि व्यवसायोऽस्मि सत्त्वं सत्त्ववतामहम् ।।३६।।

जूवा हूँ छलकारीमा, तेजस्वीको म तेज हूँ ।
जीत निश्चय हूँ मै र, सात्विकैको म सत्व हूँ ।।३६।।

I am the gambling of the fraudulent; I am the splendor of the splendid; I am victory; I am determination (of those who are determined); I am the goodness of the good.
[Meaning: Of the various methods of defrauding others, I am gambling, such as dice-play. Gambling is My manifestation. I am power in the powerful. I am victory in the victorious. I am effort in those who make that effort.]

वृष्णीनां वासुदेवोऽस्मि पाण्डवानां धनंजयः ।
मुनीनामप्यहं व्यासः कवीनामुशना कविः ।।३७।।

म वृष्णवंशमा “कृष्ण”, पाण्डवैमा हूँ “अर्जुन” ।
मुनिमा पनि मै व्यास, कविमा कवि शुक्र म ।।३७।।

Among Vrishnis I am Vasudeva; among the Pandavas I am Arjuna; among sages I am Vyasa; among poets I am Usana.

दण्डो दमयतामस्मि नीतिरस्मि जिगीषताम् ।
मौनं चैवास्मि गुह्यानां ज्ञानं ज्ञानवतामहम् ।।३८।।

दमन्कारीमहाँ दण्ड, जयार्थीको म नीति हूँ ।
गोप्यमा मौन हूँ त्यस्तै, ज्ञानीको तत्वज्ञान हूँ ।।३८।।

Among the punishers I am the sceptre; among those who seek victory I am morality; among secrets, I am silence; and of the wise I am the wisdom.

यच्चापि सर्वभूतानां बीजं तदहमर्जुन ।
न तदस्ति विना यत्स्यान्मया भूतं चराचरम् ।।३९।।

संपूर्ण भूतको बीज, जे हो त्यो पनि हूँ म नै ।
म बिना बन्न सक्तैन, चराचर जगत् कुनै ।।३९।।

And whatever is the seed of all beings, that also I am, O Arjuna! There is no being, whether moving or unmoving, that can exist without Me.
[Meaning: I am the primeval seed from which all creation has come into existence. I am the seed of everything. I am the Self of everything. Nothing can exist without Me. Everything is of My nature. I am the soul of everything.]

नान्तोऽस्ति मम दिव्यानां विभूतीनां परंतप ।
एष तूद्देशतः प्रोक्तो विभूतेर्विस्तरो मया ।।४०।।

हे पार्थ ! अन्त नै छैन, मेरा दिव्य विभूतिको ।
यो त मैले भने थोरै, विस्तार ती विभूतिको ।।४०।।

There is no end to My divine glories, O Arjuna, but this is a brief statement by Me of the particulars of My divine glories.

यद्यद्विभूतिमत्सत्त्वं श्रीमदूर्जितमेव वा ।
तत्तदेवावगच्छ त्वं मम तेजोंऽशसंभवम् ।।४१।।

ऐश्वर्य; शक्ति; श्री युक्त, जे जे पदार्थ छन् सखे ! ।
जान ती ती सबै उब्जे, मेरा नै तेज अंशले ।।४१।।

Whatever being there is that is glorious, prosperous or powerful, that know you to be a manifestation of a part of My splendor.

अथवा बहुनैतेन किं ज्ञातेन तवार्जुन ।
विष्टभ्याहमिदं कृत्स्नमेकांशेन स्थितो जगत् ।।४२।।

अर्थात् यो धेर जान्नाले, के छ तिम्रो प्रयोजन ?
यो जगत् एक अंशैले, म सबै गर्छु धारण ।।४२।।

But of what avail to you is the knowledge of all these details, O Arjuna? With a single fragment of Myself, I pervade and support this entire universe.

ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्री कृष्णार्जुनसम्वादे विभूतियोगो नाम दशमोऽध्यायः ।।

Thus in the Upanishads of the glorious Bhagavad Gita, the science of the Eternal, the scripture of Yoga, the dialogue between Sri Krishna and Arjuna, ends the tenth discourse entitled: The Yoga of the Divine Glories